داستان شکل‌گیری دانشکده پزشکی مشهد

مشهد از دوره صفوی به این‌سو یک مرکز درمانی با نام دارالشفا دارد، اما اگر میان اسناد آن دوره نگاه کنیم، ردونشانی از آموزش و تدریس علم طبابت پیدا نمی‌کنیم. علم پزشکی در این دوره‌ها به‌صورت تجربی از پدر به فرزند منتقل می‌شود و درواقع فرزندانِ اطبا هستند که بیشتر درکنار پدر به‌عنوان شاگرد حضور می‌یابند.

این رویه تا اواخر دوره قاجار و هنگام حضور دکتر امیرخان امیراعلم در مشهد و تشکیلات بهداشتی آستان قدس ادامه دارد. اوست که پزشکی نوین را در مشهد بنیان می‌گذارد و با توصیه‌هایش در سال ۱۲۹۵ خورشیدی درباره راه‌اندازی یک بیمارستان بزرگ و مدرن، زمینه شکل‌گیری و ساخت بیمارستان شاهرضا (امام‌رضای فعلی) را بین سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۳ خورشیدی فراهم می‌کند.

نخستین پزشکان نوین مشهد، عموما خارجی هستند؛ میانشان البته تعدادی ایرانی فارغ‌التحصیل خارج یا دانش‌آموخته دارالفنون و مدرسه‌عالی طب و دواسازی تهران نیز حضور دارد، اما وجود مجهزترین و بزرگ‌ترین بیمارستان آن روزها، ایجاب می‌کند که اقداماتی نیز برای تأسیس دانشکده پزشکی و آموزش علم طب در مشهد انجام بگیرد.

بیمارستانی که فکر دانشکده را آورد

نخستین تلاش برای ایجاد دانشکده طب در مشهد، یک ماه پس از آغاز به کار بیمارستان شاهرضا آغاز می‌شود. علی‌اصغر حکمت، کفیل وزارت فرهنگ، در ۲۱/  ۸ /۱۳۱۳پیشنهاد ایجاد شاخه‌ای از دانشکده طب را در مشهد مطرح می‌کند و می‌نویسد: «در این موقع که با توجهات مخصوصه بندگان و اعلی‌حضرت اقدس شاهنشاهی ارواحنافداه، مریض‌خانه شاهرضا در مشهد دایر گردیده و موجبات آسایش زائرین و مجاورین فراهم شده است، وزارت معارف نیز درنظر دارد که برای شرکت در اجرای منویات عالیه ملوکانه و ترفیه حال عامه جهت تکمیل آن مؤسسه، شعبه [ای]از دانشکده طب در مشهد تأسیس کند.

حال چنانچه مریض‌خانه مزبور از حیث اطبا مخصوصا چهار رشته جراحی، طب داخلی، اصول تداوی و فیزیولوژی مجهز است و اصولا با انجام این منظور موافقت دارند، متمنی است مقرر فرمایند اطلاعات مشروحی راجع به اینکه تا چه اندازه از نظر اشخاص، اسباب [و]وسایل فراهم می‌باشد و تا چه مدت مقدمات آن انجام خواهد گرفت، تهیه کرده، هرچه زودتر به وزارت معارف اطلاع دهند که با مطالعه دقیق و درنظر گرفتن احوال و اوضاع محل در سنه آتیه به افتتاح دانشکده طب مشهد اقدام شود».

این پیشنهاد به نتیجه نمی‌رسد، اما کلاس‌های پرستاری در بیمارستان شاهرضا دایر می‌شود. پروفسور «هامر شلاک»، مدیر آلمانی بیمارستان، اواسط زمستان ۱۳۱۳ در اطلاعیه‌ای از تأسیس کلاس پرستاری از اول فروردین ۱۳۱۴ خبر می‌دهد و اعلام می‌کند: «کلاسی مخصوص آموزش فن پرستاری، به‌صورت جداگانه -مردان و زنان- در بیمارستان برگزار خواهد شد». همچنین مهرماه ۱۳۱۵ با مساعدت این بیمارستان، آموزشگاه پرستاری افتتاح می‌شود، اما خبری از دانشکده طب نیست.

دستور دربار برای مشهد

همچنان که طرح تأسیس دانشکده طب، معطل مساعدت وزارت معارف است، در مشهد اقداماتی ویژه راه‌اندازی مرکزی برای تعلیم پزشکان انجام می‌گیرد تا داوطلبانی که گواهی‌نامه سال سوم دبیرستان را دارند، در بیمارستان شاهرضا برای طبابت در شهر‌های کوچک و مناطق محروم، تربیت شوند.

ماجرای دانشکده طب پس از کش‌وقوس‌های فراوان به پاییز ۱۳۱۸ می‌رسد؛ جایی که پس از پیگیری‌های پاکروان، رئیس‌دفتر مخصوص شاهنشاهی در ۱۳ آذر به نخست‌وزیر می‌نویسد: «از نایب‌التولیه آستان قدس رضوی پیشنهادی رسیده که نظر به فراهم بودن وسایل در بیمارستان شاهرضا، دانشکده پزشکی در آنجا تأسیس شود و در این باب، با وزارت فرهنگ و اداره‌کل بهداری هم مکاتبه نموده‌اند، ولی نتیجه حاصل نشده.

حال رونوشت نامه رئیس‌کل بهداری را که اخیرا در مشهد بوده و مطالعات لازمه کرده، تقدیم داشته‌اند که مهیا بودن وسایل تدریس و لزوم تأسیس دانشکده را تصدیق می‌نمایند. نایب‌التولیه هم از لحاظ عمران کشور و زیاد شدن عده پزشکان در شهر‌ها و دهات، تأسیس این آموزشگاه را ضروری می‌داند.

مراتب به عرض پیشگاه مبارک اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی رسید و موردتوجه و تصویب واقع شد و مقرر فرمودند تأسیس این قبیل بنگاه‌ها در نقاط مهمه کشور برای توسعه بهداری و پیشرفت کار عمران، سودمند خواهد بود و نظر به استعداد بیمارستان شاهرضا، خوب است فعلا از مشهد شروع شود، لکن باید مقرراتی وضع شود که شاگردان پسر از ختم تحصیلات، مکلف و متعهد باشند به هرجا که دولت لازم بداند، برای امور بهداری و پزشکی بروند. مراتب به جنابعالی ابلاغ می‌گردد که به‌وسیله وزارتخانه‌های مربوطه، اقدام در اجرای امر مطاع مبارک بفرمایید و نتیجه را به عرض برسانید».

نخستین آموزشگاه پزشکی ایران در مشهد

به نظر می‌رسد بعد از فرمان رضاشاه، خروجی کمیسیون نخست‌وزیری، مسیر تأسیس دانشکده پزشکی را بسیار هموار کرده است، کمااینکه در نامه‌های ۲۷ آذر و ۴ دی دفتر مخصوص شاهنشاهی تأیید شده است که: «دانشکده پزشکی مشهد هرسال به‌اندازه کفایت دانشجو خواهد داشت» و می‌توان «برای اول سال تحصیلی آینده، شروع به کار نمود» و «فعلا باید این مورد در مشهد اقدام به عمل آید و شهرستان‌های دیگر به بعد موکول گردد».

اما گزارش و نظر پروفسور شارل اُبرلن (به فرانسوی Charles Oberling)، دومین رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه تهران، همه‌چیز را تغییر می‌دهد.

او در گزارشی به وزارت فرهنگ، از تجربه کشورش در تأسیس آموزشگاه‌های پزشکی می‌گوید و ایجاد دانشکده پزشکی را کارساز نمی‌داند. پیشنهاد ابرلن که ۵ فروردین ۱۳۱۹ به اطلاع نخست‌وزیر می‌رسد، این است: «فعلا در آنجا آموزشگاه مختصر پزشکی برای تربیت مأموران بهداشت دایر شود و مأمورینی تربیت شوند که فقط در دهات و نقاط کوچک به طبابت بپردازند».

براساس این پیشنهاد، مأموران پس از سه سال این امکان را می‌یابند و وزارت فرهنگ که با پیشنهاد پروفسور موافق است، از نخست‌وزیری می‌خواهد: «اجازه فرمایید از تأسیس دانشکده پزشکی در مشهد که تهیه وسایل آن ازقبیل آزمایشگاه و تالار تشریح با اوضاع فعلی غیرمقدور است، صرف‌نظر و به‌جای آن یک آموزشگاه پزشکی دایر شود».

وزارت فرهنگ ۱۵ اردیبهشت در یک نامه دیگر و در مقام مقایسه بین شهر‌های تبریز، اصفهان، شیراز و کرمان به نخست‌وزیر می‌نویسد: «شهر مشهد به‌علت دارا بودن بیمارستان‌های کافی در درجه اول برای این منظور مناسب است و برای سال تحصیلی آینده، می‌توان به تأسیس نخستین آموزشگاه پزشکی برای این منظور در آن شهر اقدام کرد».

درنهایت این پیشنهاد را دربار نیز می‌پذیرد و دانشکده پزشکی در مشهد، جای خود را به «آموزشگاه عالی بهداشت» می‌دهد.

فعلا غیرعملی به نظر می‌رسد

تأسیس دانشکده طب به‌دلیل «کمبود پزشک و وفور بیماری‌ها در نقاط دور» مشهد، بار دیگر ۱۸ آبان ۱۳۱۶ در دوره ریاست دکتر محمد معاضد بر بیمارستان شاهرضا، مطرح می‌شود. او در نامه‌ای به همین تاریخ به پاکروان، استاندار خراسان که نایب‏‌التولیه آستان قدس‌رضوی نیز هست، طرح تأسیس دانشکده طب را در بیمارستان شاهرضا پیشنهاد می‌دهد. دوازده روز بعد، پاکروان همین پیشنهاد را به علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ، می‌دهد.

پاسخ این درخواست، مشخص می‌کند که چرا ایجاد دانشکده طب در سال ۱۳۱۳ به نتیجه نرسیده است؛ «وسایل تأسیس دانشکده طب در مشهد فراهم نیست؛ زیرا دانشکده طب تهران که چندین سال است تأسیس شده و با آن که یکی از قدیمی‌ترین دانشکده‌های ایران است و همه‌روزه وزارت معارف در رفع نقص آن می‌کوشد، هنوز کامل نشده است، چگونه ممکن است در مدت قلیلی در مشهد، وسایل تأسیس دانشکده طب را به‌خصوص از حیث تالار تشریح و لابراتوار فراهم نمود؟

به‌علاوه داوطلب به‌اندازه کافی وجود نخواهد داشت، بنابراین به عقیده این وزارتخانه، تأسیس دانشکده طب فعلا در مشهد غیرعملی به نظر می‌رسد. بهتر است هرقدر ممکن است، دانشجویان را تشویق و ترغیب کنید که برای تکمیل تحصیلات عالیه به تهران بیایند».

اگرچه وزارت فرهنگ که خود نخستین‌بار پیشنهاد راه‌اندازی دانشکده طب را مطرح کرده است، حالا با دایر کردن آن مخالف است، خیلی‌های دیگر همچون دکتر ابوالقاسم‌بهرامی، رئیس‌کل بهداری کشور، با پاکروان هم‌نظر هستند.

دکتر بهرامی که به‌دلیل شکستگی بازوی چپش در جریان بازدیدی، به‌ناچار حدود پانزده روز در بیمارستان شاهرضا بستری می‌شود، به استناد سند شماره ۹۱/۹۰۴۴۵ موجود در مدیریت اسنادومطبوعات آستان قدس رضوی، شرایط مشهد و بیمارستان شاهرضا را برای داشتن دانشکده طب، مطلوب می‌داند و تأیید می‌کند: «این بنگاه از حیث تجهیزات و موقعیت، عجالتا در کشور شاهنشاهی، بی‌نظیر است و از نقطه‌نظر فنی نیز به نحو احسن اداره می‌گردد.

این بیمارستان واجد تمام شرایط و لوازم برای تربیت پزشکان ورزیده مناسب با شئون امروزی کشور می‌باشد؛ به‌خصوص احتیاج مبرمی که به پزشک داریم، از این نقطه‌نظر مورداستفاده واقع شود... وجود بیمارستان شاهرضا در مشهد با وسایل کافی [ای]که برای تربیت پزشک کاردان دارد و منحصر به این استان می‌باشد، از هر اقدامی مقدم‌تر، لزوم تربیت پزشک را ایجاب می‌نماید».

دانشکده؛ سال بعد

پس از فرمان رضاشاه است که کمیسیونی در روز‌های ۱۸ و ۲۱ و ۲۲ آذر ۱۳۱۸ با مشارکت دکتر بهرامی، رئیس اداره‌کل بهداری کشور و دکتر ادیب، معاون دانشکده پزشکی تهران، به نمایندگی از طرف وزارت فرهنگ در دفتر معاونت نخست‌وزیری تشکیل می‌شود و موضوع تأسیس دانشکده پزشکی در مشهد را بررسی می‌کند.

در صورت‌مجلس این جلسات آمده است: «چون از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۸ مجموعا ۱۶۹ تن در مشهد، تحصیلات دوره علمی دبیرستان را به پایان رسانده‌اند و همه‌ساله نیز به شمار آن‌ها افزوده می‌گردد، لذا می‌توان با درنظرگرفتن نکات زیر، دانشکده پزشکی را در آن نقطه تأسیس نمود. ۱- برنامه و سایر مقررات دانشکده پزشکی مشهد طبق مقررات دانشکده پزشکی تهران خواهد بود.

۲- چون چند نفر پزشک دیپلمه در مشهد و در بیمارستان شاهرضا مشغول انجام‌وظیفه هستند، در درجه اول طبق مقررات از وجود آن‌ها استفاده شده و درصورت لزوم، دانشیاران دیگری هم از مرکز توسط وزارت فرهنگ اعزام شوند. ۳- استادان و دانشیاران دانشگاه که در بیمارستان هم مشغول انجام‌وظیفه هستند، تعلیمات بالینی را در بیمارستان و تعلیمات نظری را در دانشکده تأمین نمایند».

طبق این صورت‌مجلس، پیشنهاد شده است که «دانشجویان از سال‌های اول در بیمارستان شاهرضا به‌عنوان نوکار و کارورز مشغول خدمت باشند و بعد از اتمام تحصیل به نقاطی که بهداری احتیاج دارد، اعزام [شوند]یا در مشهد از وجود آن‌ها استفاده بشود».

برگزارکنندگان این جلسات می‌نویسند: «بدیهی است اجرای این امریه که وسایل آن فعلا در مشهد بهتر از سایر نقاط فراهم است»، دارای مزایایی است و پیشنهاد می‌دهند: «نظر به اینکه فعلا سه ماه از سال تحصیلی گذشته و تأسیس دانشکده پزشکی محتاج به مقدمات دیگری ازقبیل تهیه محل و اثاثیه و ... می‌باشد، درصورتی‌که از حالا اقدام شود، برای اول سال تحصیلی آینده، می‌توان شروع‌به‌کار نمود».

مشهد و اولین آموزشگاه کشور

در سال ۱۳۱۹ پروفسور ابرلن مأموریت پیدا می‌کند ضمن بازدید از بیمارستان شاهرضا و بررسی امکانات موجود آن، برای تأسیس اولین آموزشگاه عالی بهداشت در مشهد تصمیم‏‌گیری کند. با موافقت او و نامه‌ای که وزیر فرهنگ در ۲۶ خرداد ۱۳۱۹ به نایب‌‏التولیه آستان قدس می‌نویسد، تأسیس آموزشگاه عالی بهداشت در مشهد و پذیرش دانشجو اعلام می‌شود.

این‌گونه است که در مهر ۱۳۱۹ آموزشگاه عالی بهداشت در دبیرستان فردوسی تشکیل می‌شود. ازآنجاکه اواخر سال گذشته، دکتر حسین سامی‌‏راد سخنرانی مهیجی درباره وضعیت بیماری‌های واگیر شهر مشهد در دبیرستان فردوسی کرده، از دانش‌آموزان دعوت می‌کند که در آموزشگاه عالی بهداشت ثبت‌نام کنند، در نخستین روز ثبت‌نام این آموزشگاه حدود ۷۲ پسر ثبت‌نام می‌کنند.

بناست پس از چهار سال، از دانشجویان امتحان نهایی گرفته و درصورت پذیرفته شدن دانشنامه مخصوص به آن‌ها اهدا شود. فارغ‌‏التحصیلان آموزشگاه عالی بهداشت در نقاطی که بیش از ۱۰ هزار تن جمعیت دارد، حق طبابت ندارند و تازه پس از هشت سال کار، مجازند به سال چهارم دانشکده پزشکی راه یابندو پس از سه سال، فارغ‌التحصیل دکتری پزشکی شوند.

این‌گونه است که در مهر ۱۳۱۹ با حضور رؤسای ادارات مشهد، آموزشگاه عالی بهداشت عملا افتتاح شده، کلاس‌های آن در دبیرستان فردوسی برگزار می‌شود.

ترس و انصراف نیمی از دانشجویان

اولین کلاس درس آموزشگاه درباره فیزیولوژی بدن است و دکتر سامی‌‏راد تدریس آن را برعهده دارد. دکتر احمد سالاری نیز به‌عنوان اولین معلم تشریح در آموزشگاه فعالیت می‌کند. اولین جلسه از کلاس دکتر سالاری، باعث می‌شود دانش‌آموزان زیادی از تحصیل در آموزشگاه انصراف بدهند.

بیش از نیمی از دانش‌آموزان با دیدن جسد، حالشان بد می‌شود و انصراف می‌دهند، بنابراین فقط ۳۲ دانش‌آموز برای نخستین آموزشگاه عالی بهداشت کشور باقی می‌مانند. آن‌ها، همان‌ها هستند که سال ۱۳۲۴ فارغ‏‌التحصیل شده، برای خدمت به شهر‌های خراسان اعزام می‌شوند.

این آموزشگاه اگرچه در سال ۱۳۲۸ به سومین دانشکده پزشکی کشور تبدیل می‌شود و روز ۲۷ شهریور همین سال، نخستین آگهی پذیرش دانشجو برای سال اول دانشکده پزشکی مشهد انتشار می‌یابد، به‌ناچار تا سال ۱۳۳۳ فعال می‌ماند تا آخرین دانش‌آموزانش نیز فارغ‌التحصیل شوند. درمجموع حدود ۱۶۱ نفر از این آموزشگاه فارغ‌‏التحصیل می‌شوند.

*این گزارش سه‌شنبه ۲۸ شهریورماه ۱۴۰۲ درصفحه تاریخ و هویت شماره ۴۰۳۸  روزنامه شهرآرا چاپ شده است.