گذری بر پیشینه خوش‌بو کردن فضای حرم مطهر رضوی

گلستان حرم با نقش‌ها و نگارهای جنت‌تصویرش که در آن شمیم بهشت جاری است، عطری دارد تازه‌کننده نفس، جلا‌دهنده روح و آرام‌کننده قلب، یادآور باغ‌های قمصر کاشان و خنکای نسیم بهار که در هر دم و بازدم تکرار می‌شود. این حس خوشایند را باید مدیون دوراندیشی عاشقانی دانست که درک کرده بودند این فضای معنوی باید از هر آلاینده و ناپاکی دور باشد؛ برای همین وقف‌ها و نذرهایی بر آن قرار دادند که با خرید عود و گلاب گره‌خورده و سنتی را شکل داده با عنوان «تعطیر‌کردن حرم مطهر رضوی». سطرهای پیش رو گذری است بر این آیین که قدر آن در شدت گرمای تابستان مشخص می‌شود.

تعطیر حرم چیست؟

ماجرا از این قرار است که در تابستان های قدیم، وقتی حرم مطهر رضوی دارای فضای گسترده امروزی با تهویه هوا نبوده، بوی تن زائران سبب آزار می شده است؛ بنابراین خادمان و واقفان آستان مقدس رضوی به دنبال راهی برای خوشبو کردن فضای حرم برمی آیند. نخستین راهکار که از گذشته های دور و پیش از آمدن امکانات امروزی به کار بسته می شود، آیینی است با عنوان «تعطیر حرم مطهر».

برابر اسناد موجود، در این آیین، خادمان بسته به فصل سال و خنکی و گرمی هوا، فضای حرم مطهر رضوی را گاه هر روز چند نوبت یا هر چند روز، به وسیله گلاب و دیگر ماده های گیاهی خوشبوکننده مانند مشک، عنبر، عود، اسپند و کندر عطر می داده اند.

قدمت این رسم با توجه به تاریخ مهر شده روی اسناد به عصر تاج داری صفویان می رسد که قدیمی ترین آن ها متعلق به سال 1017 هجری قمری است و در آن به پرداخت حقوق علی اصغرنصیری، عودسوز حرم، اشاره شده است. در اسناد باقی مانده از دوره قاجار نیز حساب و هزینه خرید گیاهان معطری مانند عود هندی، کندر، چوب اُرسی، سعد کوفی، صندل سفید، علف هندی و... آمده است و توضیح داده شده که از آن ها برای خوشبو کردن حرم مطهر استفاده می شود.

گلاب، از قدیم تا اکنون

این آیین با گسترش فضای روضه منوره و رواق‌ها، برای پرهیز از دود حاصل از سوخت عود و عنبر، ممنوع و تنها به فضای صحن ها محدود می شود ولی گلاب به عنوان یک ماده معطر کننده و همچنین آرامش بخش تا هنوز هم در رأس همه عطردهنده ها قرار دارد و استفاده می شود. همین است که در میان اسناد قدیمی و حتی اسناد تازه آستان قدس رضوی می توان سندهای بسیاری درباره خرید گلاب به منظور خوشبوکردن حرم یافت.

برای نمونه در یکی از این اسناد که متعلق به سال 1340 خورشیدی است و ازطرف رئیس اداره تشریفات آستان قدس صادر شده، آمده است: «اداره کارپردازی و اموال آستان قدس: برای خوشبوکردن حرم مقدار پانصدکیلو گلاب مورد نیاز است که حسب الامر مقام نیابت تولیت عظمی بایستی مرتبا به طور دائم حرم مطهر و رواق های مبارکه را با گلاب خوشبو نمایند. خواهشمند است دستور فرمایند گلاب مورد احتیاج را به آقای عبدالحسین آقایی زاده تحویل نمایند.»

در سند دیگری نیز که حدود 13 سال بعد از این و در سال 1353 صادر شده نیز همچنان موضوع برای عطرآگینی حرم، گلاب است: «مدیریت محترم امور تدارکات آستان قدس: به این وسیله وصول 17حلب محتوی 206کیلو گلاب را که از املاک سرخس جهت خوشبویی داخله حرم مطهر تحویل شده بود را اعلام می دارم.»

این مقادیر در ادامه با توجه به گسترش فضای حرم، حضور زائران و برگزاری برنامه های مختلف سال به سال افزایش پیدا کرده است، آن چنان که اکنون به طور میانگین سالانه بیش از ۱۰۰ تن گلاب ، بیش از ۲.۵ تن اسانس و بیش از 3هزار و ۶۵۰ کیلو گرم کندر، اسپند، گلپر، زغال و عود در حرم مطهر صرف عودسوزی و خوشبو کردن فضای صحن های می شود.

12واقف با 22 رقبه وقفی

در کنار همه این ها، از آنجا که عاشقان این درگاه، مهربانی را از امام رئوف(ع) وام می گیرند، عنوان تنظیف و تعطیر حرم مطهر را می توان در سرفصل چهارم از ۲۵سرفصل موقوفاتی آستان قدس رضوی نیز مشاهده کرد. برابر این موقوفات، فهرست بلندبالایی از رقبات وقفی وجود دارد که واقف در آن ها خواسته است عواید املاک موقوفی اش صرف تعطیر و تنظیف صحن های حرم مطهر در فصول مختلف سال شود؛ این یعنی فهرست نام 12 واقف با ۲۲ رقبه وقفی به چشم می خورد که انواع مزارع، قنات، باغ، زمین، کاروان سرا، حق آبه، منزل و مغازه را در شهرهای مختلف به شکل وقف، برای تنظیف و تعطیر حرم مطهر در نظر گرفته اند.

ناگفته نماند که نذر و وقف وسایلی مانند عطردان، عطرپاش، گلاب دان، گلاب پاش، بخوردان، بخورسوز، عنبردان، عنبرسوز، عوددان و عودسوز و فتیله های عود که از وسایل مورد استفاده در این آیین بوده نیز در گذشته بسیار رایج بوده است. این آیین‌ها بعدها با ایجاد سیستم‌های تهویه حل شد و آیین گلاب‌پاشی و عودسوزی را تنها به مراسم ‌ و مناسبت‌های مذهبی محدود کرد.