تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
تاجماه بانو؛ واقف نسخه‌های خطی گنجینه آستان قدس رضوی
سال ۴۰۷ قمری بانو «حکیمه ستی بنت‌الحسین» چند جزوه قرآنی نفیس را وقف آستان حضرت‌رضا (ع) می‌کند. پس از او نیز در یکی از سال‌های قرن ۶ قمری، زنی هنرمند از تبار اشراف‌زادگان تصمیم می‌گیرد قرآنی نفیس را وقف آستان حضرت رضا (ع) کند. این کار نیکو تنها تصمیم «زمرد ملک» دختر سلطان محمود و خواهرزاده سلطان سنجر سلجوقی نبوده، زیرا که او از جمله زنانی است که به ساختن بنا‌های عام‌المنفعه نیز توجه زیادی نشان می‌داده است.
از زمرد ملک آثار وقفی دیگری مانند کاشی‌های هشت ضلعی و برخی آثار تزیینی در حرم حضرت‌امام رضا (ع) به یادگار مانده که شاهدی است بر اهمیت وقف در میان بانوان مسلمان. یادگار‌هایی که اکنون، چون گنجینه‌ای در آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند.
در واقع بررسی تاریخچه وقف در اسلام نشان می‌دهد که در طول دوره‌های تاریخی، بانوان واقف بسیاری وجود داشته‌اند که بر وقف‌های فرهنگی مختلفی- از ساخت مدارس علوم دینی بگیرید تا نسخه‌های خطی و کلام الله مجید- تأکید کرده‌اند که «تاجماه بیگم» یکی از آنان است.
وقف نسخه‌های خطی
پیش از آنکه از بانوان واقف نسخ خطی یاد کنیم، خوب است گریزی بزنیم به روایت قدیمی‌ترین قرآن وقف شده به آستان ملائک پاسبان حضرت رضا (ع). این قرآن که یکی از مهم‌ترین نفایس گنجینه نسخ خطی آستان قدس محسوب می‌شود، توسط والی اصفهان، کشوادبن املاس، در سال ۳۲۷ قمری وقف این کتابخانه شده و این نسخه نفیس، قدیمی‌ترین اثر مکتوب این گنجینه است.
کشواد بن املاس یک دوره جزوه قرآنی را هم وقف بقعه منوره رضویه کرده که سه جزوه آن در مرکز نسخ خطی گنجینه رضوی موجود و وقف‌نامه آن به خط زیبای این هنرمندِ خوشنویس است. این نسخه که از حیث کتابت و آرایه‌های هنری بی‌همتاست عمری به درازای ۱۱۱۴ سال دارد.
اما در میان فهرست نامِ واقفان گنجینه نفیس آستان قدس رضوی نشانِ زنانی که نسخه‌های خطی را به این کتابخانه وقف کرده‌اند بسیار دیده می‌شود؛ یکی از این افراد «تاجماه بیگم» دختر میرزا عیسی قائم مقام مشهور به سیدالوزرا است.
تاجماه بیگم کیست؟
درباره پیشینه آبا و اجدادی این بانو باید چنین توضیح داد: میرزا عیسی معروف به میرزا‌بزرگ قائم مقام اول، از سادات حسینی و پسر میرزا حسن، پسر میرزا عیسی فراهانی معروف به سیدالوزرا، وزیر آذربایجان بوده است. خاندان قائم مقام از دوران صفویه و زندیه در کار دیوان و سیاست بوده و از ملاکان بزرگ مملکت محسوب می‌شوند، آن‌چنان که فرزند دیگر وی، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، صدر اعظم ایران در دوره محمدشاه قاجار، بوده است.
میرزا عیسی قائم مقام فراهانی اول (میرزای بزرگ) که در ذی الحجة ۱۲۳۷ هجری قمری در تبریز وفات یافته، همسری آذربایجانی داشته که مادر میرزا موسی‌خان و تاجماه بیگم است. میرزا موسی تولیت آستان قدس را عهده‌دار بوده است و برابر اسناد هم در سال ۱۲۶۲ هجری قمری در مشهد وفات می‌یابد و خواهرش تاجماه بیگم، مشهور به «حاجیه عمه»، همسر شاهزاده ملک قاسم میرزا (فرزند فتحعلی شاه)، اما در این دیار وقف‌های بسیاری را برجای می‌گذارد.
در فرهنگ مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی درباره او چنین آمده است: «وفاتش به سال ۱۲۸۲ هجری قمری بوده است. از زنان نیکوکار و دختر میرزا عیسی قائم مقام و خواهر میرزا ابوالقاسم قائم مقام (۱۱۹۳- ۱۲۵۱ قمری) صدر اعظم مقتول محمد شاه قاجار (۱۳۵۰- ۱۲۶۴قمری) بوده است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، او را از مهم‌ترین وقف‌کنندگان کتاب به کتابخانه آستان قدس رضوی معرفی کرده است.»
القاب‌هایی مانند «خدارت و طهارت دستگاه»، «علیا جاه»، «فاطمه زمان» و «خدیجه دوران» که وقف نامه‌ها به حاجیه خانم داده شده، بیانگر مرتبت والای او دارد. او زنی عفیف، مدیر و وجیه بوده و همه موقوفاتش از پدرش، قائم مقام بزرگ، به او ارث رسیده است.
موقوفات یاد شده، بعد از مرگ اندوه بار برادرش میرزا موسی خان انجام شده است و می‌توان گفت که ترس از حذف شدن، افتادن در دام دسته‌بندی‌های سیاسی درباره غصب و حیف و میل شدن املاک و نیز از دست دادن پشتیبانی خانوادگی، باعث تأسیس این نهاد‌های وقفی و اسباب این حرکت شده است.
در واقع تاجماه بیگم برای ایمنی بخشیدن به مالکیت خصوصی خود و در عین حال داشتن قدرت و فرصت بیشتر در تملک و اداره املاک، به انجام این وقف اقدام کرده است. او و برادرش موسی خان املاک و مستغلات و نسخه‌های خطی را نیز وقف آستانه مقدسه رضویه کرده‌اند که از جمله آن‌هاست: دو رشته قنات و چند نهر از زاینده‌رود. ناگفته نماند، تاجماه بیگم در حرم مطهر رضوی و در رواق پشت سر در کنار برادرش موسی‌خان مدفون شده است.
وقف ۱۴۰ نسخه خطی به کتابخانه آستان قدس
تاجماه بیگم در شعبان ۱۲۶۲قمری کتاب‌های برادرش موسی‌خان را وقف کتابخانه سرکار فیض آثار نموده است. در وقف‌نامه حاضر شمار یکصد و چهل مجلد کتاب وقف کتابخانه آستان قدس رضوی شده است. البته برخی از تذکره‌نویسان شمار کتاب‌هایی را که وی وقف کتابخانه آستانه کرده است، بیش از این دانسته‌اند. وقف‌نامه حاضر در حاشیه برگ اول نسخه خطی کتاب «شرح تجرید الاعتقاد» به شماره ۱۶۰ در کتابخانه آستان قدس رضوی قرار دارد.
متن وقف‌نامه تاجماه بیگم
هو الواقف على الضمائر: وقف موبد و حبس مخلد شرعی نمودند - تقربا إلى الله و طلبا لمرضاته - علیاجناب، طهارت و خدارت انتساب، قمرنقاب، خورشید احتجاب، بلقیس زمان و مریم عهد و اوان، فخر المستورات المعظمه، عمدة المخدرات المحترمه، پرده‌نشین سرادقات عزت و جلال، خلوت گزین جمال سعادت و اقبال، طائفة بیت‌الله و زائرة الرکن و المقام، السیدة الجلیلة المکرمه، حاجیه تاجماه بیگم - دامت أیام اقتدار‌ها به این جلد کتاب شرح تجرید را به انضمام یکصد و چهل جلد دیگر کتب موروثی سرکار خلد آشیان، فردوس مکان، برادر افخم خود، حاجی میرزا موسی‌خان طاب سراه _ را که در حال حیات منظور نظر آن جناب غفران مآب، مرحوم مبرور وقفیت کتب مزبوره بر آن مسطوره می‌برد.
لهذا حسب‌المنظور جناب مرحوم بر سر کار فیض آثار السید المعصوم والامام المظلوم، الشهید المسموم والغریب المغموم، عالم علم المکتوم، بدر النجوم، شمس‌الشموس و انیس‌النفوس، المدفون بأرض طوس، الرضا المرتضى المجتبی، امام الجن والانس علی بن موسی الرضا علیه آلاف التحیة والثناء.
تاجماه بیگم در وقف‌نامه خود همچنین درباره تولیت موقوفه‌اش چنین وصیت کرده است: «تولیت کتاب مزبور را با باقی کتب موقوفه مفوض داشتند در هر عصری از اعصار به متولی شرعی سرکار فیض آثار که کتاب مزبور را در کتابخانه مبارکه به کتابدار سرکار فیض آثار بسپارند که ضبط نماید و هر یک از علما و فضلا و مدرسین و طلاب ارض فیض قرین که محتاج به مطالعه و ملاحظه آن باشند و متولی شرعی مطمئن از عدم تضییع و تفریط و خروج از ارض اقدس باشد، قبض رسید، سه ماهه اخذ و کتاب مزبور را تسلیم نماید و اگر زیاده احتیاج داشته باشد، تجدید نظر و نهایت اهتمام به عمل آورند و جناب واقفة معظم الی‌ها أعیان موقوفه را از تصرف خود، اخراج و به تصرف وقف واگذاشت و صیغه وقف به شروط مرقومه جاری شد. «فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ» [صار]وقفا صحیحا صریحا شرعیا بحیث لایباع ولا یوهب ولا یرهن. فی شهر شعبان المعظم من شهور سنه ۱۲۶۲.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
