از خانه کاهگلی تا مسجد سنگی

وقتی قرار می‌شود گزارشی از مسجدی با قدمت ۱۰۰ سال در محله هنرور تهیه کنم، اولین سؤالی که برایم پیش می‌آید، این است که محله هنرور محله نسبتا جدیدی در مشهد است، پس چطور ممکن است مسجدی با یک قرن قدمت در این محله وجود داشته باشد.

بعد از هماهنگی با یکی از فعالان فرهنگی مسجد، نزدیک نماز ظهر به محله هنرور می‌روم. ابتدای کوچه هنرور ۴ تابلوی مسجد زده شده است و با فلش نشان می‌دهد که مسجد امام‌حسین (ع) داخل کوچه قرار دارد، اما با ورود به کوچه، نه از مناره مسجد خبری است و نه از گنبد آن.

با کمی‌پرس‌وجو از افرادی که از کوچه عبور می‌کنند، وارد کوچه فرعی هنرور ۴ می‌شوم و از یک مغازه آدرس مسجد را می‌پرسم. او من را به کوچه فرعی دیگری راهنمایی می‌کند؛ کوچه‌ای باریک که آسفالت آن سال‌هاست ترمیم نشده است و علاوه‌بر آن رفت‌وآمد سخت وسایل عبوری، توی ذوق می‌زند.

اذان ظهر تمام شده است و با شنیدن صدای تکبیرالاحرام از بلندگو متوجه یک خانه قدیمی با نمای سنگی می‌شوم. کمی جلوتر می‌روم و با ایستادن روبه‌روی خانه قدیمی، گنبد خاکستری‌رنگ مسجد را می‌بینم.

یک تابلو اعلانات شیشه‌ای در کنار در ورودی مسجد قرار دارد که داخل آن، ساعت کاری نیروی انسانی مسجد و عکس آیت‌ا... بهجت به‌چشم می‌خورد. کمی دورتر از این تابلو، بنر بزرگی نصب شده که بر روی آن، شماره‌حسابی برای کمک به بازسازی مسجد چاپ شده است.از در کوچک مسجد وارد آن می‌شوم. به یک حیاط بسیار کوچک می‌رسم که یک سمت آن پرده‌ای زده شده است و همین نشان می‌دهد که قسمت زنانه مسجد است.

وارد این قسمت که می‌شوم، اولین چیزی که به چشمم می‌خورد، صندوق کمک به طرح توسعه مسجد امام‌حسین (ع) است و داخل آن از سکه‌های چند ده تومانی تا اسکناس ۱۰ هزار تومانی انداخته شده است.نماز تقریبا تمام شده است و تعدادی از خانم‌ها مشغول گفتن ذکر و برخی هم مشغول خوش‌وبش با یکدیگر هستند.

با کنار زدن پرده، قسمت مردانه را می‌بینم و مهم‌ترین چیزی که توجهم را جلب می‌کند، ایستادن کودکان ده و دوازده‌ساله در صفوف نماز است و اینکه تعداد آن‌ها حتی بیشتر از اهالی محل است.

مسجد کاهگِلی «کنارکال»

به حیاط مسجد می‌روم و منتظر می‌مانم تا بتوانم با یکی از اهالی قدیمی محل هم‌صحبت شوم و اطلاعاتی از مسجد بگیرم. مرد حدودا مُسنی را می‌بینم که درحال پوشیدن کفش‌هایش است.وقتی مطمئن می‌شوم که از اهالی همین محل است و ممکن است اطلاعات خوبی داشته باشد، از او در مورد صحت قدمت صدساله مسجد می‌پرسم.

پاسخ می‌دهد: این محله در گذشته محله «حسین‌آباد» و «کنارکال» نام داشته و یکی از محله‌های قدیمی مشهد است با تاریخ و فرهنگی غنی که سال‌ها قبل شکل گرفته و ابتدا قالب روستایی داشته است و به‌خاطر ارادتی که مردم این محله و روستا به امام‌حسین (ع) داشته‌اند، نام این روستا را حسین‌آباد (کنارکال) نامیده‌اند.

آن‌طور که اهالی قبلی محل گفته‌اند و تاریخچه محله هم نشان می‌دهد، خانه‌های کاهگلی با باغ‌های میوه و مزارع گندم و جالیز‌ها و درکنار این‌ها نهر آبی که از وسط این روستا می‌گذشته، از زیبایی‌ها و خصوصیات بارز روستای حسین‌آباد بوده است. همچنین قلعه‌های بلند کاهگلی که در روستا قرار داشته، حکم برج دیده‌بانی روستا را داشته است. این روستا جزو محله‌های قدیمی مشهد بوده که با گذشت زمان، تخریب و به شهر اضافه شده است.

او ادامه می‌دهد: شغل اغلب اهالی حسین‌آباد، کشاورزی و دامداری بوده است و بزرگان زیادی در شکل‌گیری این روستا و محله، سهم داشته‌اند؛ ازجمله مرحوم حاج‌حسین مهدوی، حاج‌آقا فدایی، حاج‌علی‌اکبر داوودی و حاج‌حسین خردپیشه که همه آن‌ها به رحمت خدا رفته‌اند.

در آن زمان، مسجدی در این محله یا روستا وجود نداشته است و براساس احساس نیازِ مردم و ارادتی که به آقا اباعبدا... (ع) داشته‌اند، با همت یکدیگر، منزلی کاهگلی را به شکل مسجد درآورده و نام امام‌حسین (ع) را بر روی آن نهاده‌اند.

مطابق اسناد و گفته‌های اهالی محلی، تاریخ تاسیس و بنای مسجد به سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ بازمی‌گردد که در ابتدا این مسجد، خانه‌ای کاهگلی با عرض هفت متر بوده و به‌مرور زمان به کمک اهالی و خیران محل همچون حاج‌حسین مهدوی و میرزاعلی فدایی و به‌همت حاج‌حسین خردپیشه بازسازی شده است.

مسجد امام‌حسین (ع) ابتدا مساحتی ۱۴۰ متری داشته که با وقف منزل شیخ‌عباس امیری که همسایه مسجد بوده است، این مساحت به دو برابر می‌رسد. پس از آن هم خانه امیری و خانه کاهگلی در سال ۱۳۳۹ با همت و کمک‌های اهالی دوباره ساخته می‌شوند و شکل یک مسجد را به خود می‌گیرند.

تئاتر‌های مسجدی

وقتی درباره فعالیت‌هایی که در مسجد انجام می‌شود سؤال می‌کنم، وی می‌گوید: این مسجد قدیمی از قدیم‌الایام فعالیت‌های فرهنگی، مذهبی و اقتصادی انجام می‌داده است که هنوز هم ادامه دارد.جلسه قرآن اهالی این محل، سابقه پنجاه و شصت‌ساله دارد که هر هفته برگزار می‌شود و در ماه مبارک رمضان هر روز برنامه جزءخوانی قرآن را در مسجد داریم.

علاوه‌بر برنامه‌های مذهبی مانند دعای کمیل، توسل، زیارت عاشورا و ندبه و برگزاری مراسم ولادت و شهادت ائمه‌اطهار (ع)، برنامه‌های فرهنگی و ورزشی نیز در این مسجد برگزار می‌شده است.

قبل از پیروزی انقلاب، مسجد یک گروه تئاتری داشته که برای اهالی برنامه اجرا می‌کرده‌اند. همچنین برنامه‌های ورزشی برگزار می‌شده که در بین آن‌ها کشتی با استقبال اهالی محل و روستا روبه‌رو بوده است و جالب است که این برنامه در زمین‌های خاکی محله برگزار می‌شده و این محله یکی از تیم‌های قدیمی فوتبال و والیبال را داشته است.

یکی از افتخارات هر محله‌ای، برگزاری مراسم ایام محرم و صفر است و اهالی روستای کنارکال نیز یکی از هیئت‌های قدیمی عزاداری را دارند که در دهه‌های محرم و صفر علاوه بر برپایی علم عزاداری برای آقا اباعبدا... (ع)، خیرات و نذور مردم نیز در محل مسجد، تهیه و دربین اهالی توزیع می‌شده است.

۱۷ شهید، برخاسته از مسجد امام‌حسین (ع)

با توجه به اینکه مسجد امام‌حسین (ع) در طول سال‌های طولانی، حوادث تاریخی بسیاری را دیده است، با یکی از اهالی محل که از سال ۵۴ در این محله ساکن شده است، نیز هم‌صحبت می‌شوم.

وی که خاطرات زیادی از زمان پیروزی انقلاب و هشت سال دفاع مقدس دارد، می‌گوید: زمانی که در این محله ساکن شدم، نوجوان بودم، اما به‌خوبی به یاد دارم که در بحبوحه انقلاب، مردم در مسجد جمع می‌شدند و سخنان امام‌خمینی را برای یکدیگر تعریف می‌کردند.

اهالی محل همگی انقلابی بودند و در تظاهرات شرکت می‌کردند. بعد از پیروزی انقلاب هم بسیاری از آن‌ها به جبهه رفتند و شهید شدند و همین محله کوچک، ۱۷ شهید را تقدیم انقلاب کرد.

او سپس خانه روبه‌روی مسجد را نشانم می‌دهد و می‌گوید: این خانۀ خانواده شهید حیدری‌نسب است که سه شهید در دوران دفاع مقدس تقدیم انقلاب کرده است و مقام معظم رهبری نیز یک‌بار به دیدار این خانواده آمدند و همان‌طور که می‌بینید، کوچه مسجد نیز به نام این شهیدان نام‌گذاری شده است.

تشکیل تعاونی مصرف محلی

وقتی در مورد همکاری و هم‌بستگی اهالی محله می‌پرسم، یکی دیگر از اهالی محل که از دور صحبت‌های ما را درمورد مسجد گوش می‌دهد، جلو می‌آید و می‌گوید: بعد از پیروزی انقلاب، یک گروه جهادی در محله تشکیل شده بود که گره از کار اهالی می‌گشود و همچنین تعاونی مصرف محلی مطهری با سرمایه‌گذاری اهالی محل شکل گرفت که اقلام موردنیاز اهالی محله را تامین می‌کرد.

قبل انقلاب این تعاونی وظیفه تامین اقلام کمیاب و دیگر اقلام مصرفی خانواده‌ها را برعهده داشت، ولی الان با اینکه اموال و سهامش دایر است، خدمات نمی‌دهد.

یک فعال فرهنگی این مسجد نیز در مورد فعالیت‌های فرهنگی که در آن انجام می‌شود، این‌گونه توضیح می‌دهد: از زمان پیروزی انقلاب، مسجد امام‌حسین (ع) یکی از پایگاه‌های خوب و قدیمی بسیج را در سطح ناحیه داشته است و در زمان دفاع مقدس، جوانان زیادی از پایگاه بسیج رسالت، تقدیم انقلاب شدند و مایه افتخار محله ما هستند.

سند افتخار این محله بعد از دفاع مقدس نیز جوانان فرهنگی مسجد هستند که برنامه‌های زیادی را در حوزه‌های علمی، آموزشی و قرآنی برگزار می‌کنند.

طرح گلستان نماز یکی از طرح‌های ابداعی برای ترغیب نوجوانان به مسجد بوده که بازتاب ویژه‌ای در منطقه داشته است و جمعیت نوجوانانی که در صف نماز می‌بینید، نیز پیامد مثبت همین طرح‌هاست.

چاپ کتاب «پرستو‌های کال»

وی ادامه می‌دهد: طرح بزرگ رهروان شهدا (تذکره‌الشهدا) از طرح‌های افتخاری فرهنگی مسجد امام‌حسین (ع) است که به مستندسازی در مورد زندگی و سیره شهدا می‌پردازد. درپی اجرای این طرح تاکنون کتاب «ماشال» برگرفته از زندگی شهید براتعلی داوودی به چاپ رسیده است. همچنین پیگیری چاپ کتاب «پرستو‌های کال» را که شامل زندگی‌نامه و خاطرات شهدای مسجد امام‌حسین (ع) است، در دست اقدام داریم.

طرح توسعه مسجد سال‌های زیادی است که آغاز شده است و هم‌اکنون نیز یکی از خانه‌های اطراف را برای توسعه مسجد خریده‌اند، اما باوجودی که بزرگان محل در این مسیر خدمات ارزنده‌ای انجام داده‌اند و مسجد در این سال‌ها توانسته است از حالت کاهگلی به شکل کنونی درآید و به‌خوبی پیشرفت کند، هنوز به‌دلیل نداشتن بودجه کافی، نتوانسته‌ایم این طرح را کامل کنیم.