اولین مرکز درمانی الهیه را یک زوج راه‌اندازی کردند 
دهه شصت، گل گوچک تنها بازی بچه‌های پایین‌شهر بود 
کلنگ ساختمان شهرداری مشهد سال ۱۳۱۹ به زمین خورد
اواخردوره رضاشاه تصمیم مسئولان بر این شد که در گوشه‌ای از میدان بزرگ شهر که در حال احداث بود عمارتی هم برای شهرداری ساخته شود. اردیبهشت۱۳۱۹ ماجرای ساختمان شهرداری در مسیر خوبی قرار گرفته بود.
این سال‌ها، اگرچه به واسطه طرح‌های مختلف توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر که قدیمی‌ترین بافت شهری مشهد محسوب می‌شود، ما دیگر در این دیار، با بنا‌های تاریخی آن‌چنان که باید و شاید، روبه‌رو نیستیم، هنوز هم می‌توان ساختمان‌هایی پیدا کرد که قدمت چندانی ندارند ولی دارای وجه هویتی بالایی هستند؛ یکی از این ساختمان‌ها که سال‌هاست در مرکز شهر قرار گرفته و مشهدی‌ها هربار که به میدان شهدا رسیده‌اند، نیم نگاهی هم به آن انداخته‌اند، عمارت بلدیه یا شهرداری است.
شاید جالب باشد که بدانید این ساختمان زیبا در زمان خود، یکی ازطولانی‌ترین طرح‌های عمرانی شهربوده که ساخت آن، حدود پانزده سال طول کشیده است؛ این یعنی، سنگ بنای این سازه ۸۵ سال پیش بر زمین نهاده شده، اما عمر خود بنا اکنون هفتاد ساله است.
امروز به مناسبت سالروز ایجاد بلدیه مشهد در ۱۳اسفند ۱۲۸۶ خورشیدی، به سراغ این بنای تاریخی و هویتی شهر رفتیم تا از عمر گذشته بر آن، روایتی شیرین بسازیم.
شهرداری که در شهر جایی نداشت
شاید بهتر است برای شروع روایت به سراغ محمدتقی‌بهار برویم؛ مردی اهل ادبیات که نافش را با مشروطه و آزادی‌خواهی بریده‌اند. ملک‌الشعرای آستان‌قدس از سال۱۲۸۵ در جمع مشروطه‌خواهان خراسان و انجمن سعادت حضور می‌یافت و مقاله‌های سیاسی و ادبی‌اش را بدون ذکر نام در روزنامه‌های آن زمان به چاپ می‌رساند.
صاحب روزنامه‌های ضدروسی به نام نوبهار و تازه‌بهار که عمرش تا سال ۱۳۳۰ به دنیا باقی بود و البته چندباری هم نماینده مجلس شد. دانستن این پیشینه کوتاه از این شخصیت باعث می‌شود مابهتر با فعالیت بهار برای برپایی انجمن شهر مشهد و راه‌اندازی بلدیه مشهد آشنا شویم.
بهار در روزنامه نوبهارش درباره انجمن بلدیه و لزوم تأسیس بلدیه بار‌ها مطلب می‌نویسد و حتی منزلش را در اختیار جلسات بزرگان شهر قرار می‌دهد تا درباره انتخابات بدلیه تصمیم‌گیری شود. این شخصیت حدود سال۱۲۹۸ خورشیدی عمارت تلفن‌خانه -واقع در خیابان خاکی- را که متعلق به او بود در اختیار انجمن بلدیه می‌گذارد و نخستین جلسه خود را در آن تشکیل می‌دهد.
بعد‌ها به گفته روزنامه نور‌ایران یکی‌دو اتاق از این عمارت به‌صورت رایگان در اختیار شهرداری قرار می‌گیرد تا نخستین ساختمان شهرداری در دور جدید آن باشد. البته معلوم نیست که این اداره تا کی آنجا مستقر بوده و بعد به کجا منتقل شده است. همین‌قدر به نقل از روزنامه بهار بگوییم که در ۳۰فروردین
سال ۱۳۱۲ چنین نوشت: «به قرار اطلاع از طرف اداره بلدیه در نظر گرفته شده است که یک قسمت از اراضی جلو باغ‌ملی برای ساختمان یک دستگاه عمارت برای بلدیه تخصیص داده شود و گویا نقشه ساختمان هم ترسیم شده است.»
از اخبار مطبوعات و حضور ساختمان شهرداری در نقشه سال۱۳۲۵ مشهد می‌توانیم بفهمیم که خیابان ارگ سال‌ها میهمان این اداره بوده و هرکس با شهرداری کاری داشته باید به همسایه باغ ملی سری می‌زده است.
تعطیلی ۶ ساله یک طرح
از میان اسناد و مطبوعات در دست، نمی‌توان تصویر درستی از چگونگی شکل‌گیری ایده ساخت میدان شاه (شهدا) و عمارت جدید شهرداری خبر دقیقی بیرون آورد. همین‌قدر می‌توان گفت که در اواخردوره رضاشاه تصمیم مسئولان بر این شد که در گوشه‌ای از میدان بزرگ شهر که در حال احداث بود عمارتی هم برای شهرداری ساخته شود.
در آذرماه سال ۱۳۱۸ خورشیدی این خبر در جراید به چاپ رسید: «برای ساختمان عمارت شهرداری مقداری خانه و عمارت که در قسمت جنوبی میدان مجسمه از طرف شهرداری خریداری شده بود خراب و کف آن تسطیح شده و قریبا ساختمان آن شروع خواهد شد.»
۱۱اردیبهشت‌ماه سال۱۳۱۹ نیز روزنامه آزادی از درنظر گرفتن بودجه ساخت بنای شهرداری در این سال خبر می‌دهد. ۱۸اردیبهشت هم از شروع پی‌ریزی این ساختمان خبر دیگری به چاپ می‌رساند. ماجرای ساختمان شهرداری در مسیر خوبی قرار گرفته بود و شاید اگر همین‌طور ادامه می‌یافت، طی دو سال خبر به پایان رسیدن آن را می‌خواندیم. اما جنگ جهانی دوم که در ۹شهریور سال۱۳۱۸ شروع شده و ایران در آن اعلام بی‌طرفی کرده بود، دامان کشورمان را گرفت.
سوم شهریور سال۱۳۲۰ نیرو‌های متفقین به کشور ما حمله می‌کنند و در عرض مدت کوتاهی آن را به تصرف خود درمی‌آورند. مشهد نیز از طوفان بی‌امان جنگ در امان نمی‌ماند و چند روز بعد به دست نیرو‌های شوروی اشغال می‌شود.
۱۱اردیبهشت ۱۳۱۹ روزنامه آزادی از درنظر گرفتن بودجه ساخت بنای شهرداری در این سال خبر می‌دهد
روس‌ها با خودشان گرانی و قحطی را به شهر می‌آوردند و اوضاع مشهد را حسابی در هم می‌ریزند، تا‌جایی‌که مردم برای نخستین بار با کوپن آشنا می‌شوند. در چنین آشوبی خیلی عجیب نیست که فعالیت‌های عمرانی شهر نیز به حالت تعلیق در بیاید. ساخت هنرستان صنعتی مشهد راکد می‌شود و آموزشگاه عالی بهداشت مشهد هم از این آسیب در امان نمی‌ماند. اصلا دور از ذهن نیست که ساختمان شهرداری مشهد هم در اوضاع آشفته شهر نیمه‌تمام رها شود و همین اتفاق هم می‌افتد.
استقرار شهرداری در عمارت استانداری
در سازمان اسناد و کتابخانه ملی نیز تعدادی سند وجود دارد که به تبادل ساختمان میان شهرداری و استانداری اشاره دارد. برحسب ظاهر، ساختمان خیابان ارگ متعلق به استانداری بوده و تا آماده شدن عمارت میدان شاه (شهدا) در اختیار شهرداری قرار گرفته است. این عمارت در دهه۲۰ به تعمیراتی نیاز دارد که باعث رد و بدل شدن این مکاتبات میان استانداری و شهرداری و سایر ارگان‌های دولتی می‌شود.
در نامه‌ای که در شهریورماه سال۱۳۲۴ رئیس دارایی مشهد به وزارت کشور می‌نویسد، آمده است: «قسمتی از سقف بالای آبدارخانه محل مسکونی شهرداری و قسمتی در شرق آن خراب است و تقاضا نموده که نسبت به تعمیر و ترمیم آن اقدام شود.»
در سند دیگر، انجام این تعمیرات فوری دانسته و گفته شده است: «در صورتی‌که در سال جاری اقدامی نسبت به تعمیرات محل مزبور نشود، خسارت کلی متوجه دولت خواهد شد.» البته با همه عجله‌ای که در این نامه‌ها به آن اشاره شده، این مکاتبات تا سال۱۳۲۶ طول می‌کشد و ساختمان بیچاره با خرابی‌هایش میان شهرداری و استانداری سرگردان می‌ماند.
در مکاتبه دیگری در‌این‌باره میان اداره حسابداری وزارت کشور و اداره کل املاک توضیحاتی داده شده است که گذشته این ماجرا روشن می‌کند: «عمارت مورد‌بحث که جزو املاک خالصه و محل سکونت استانداری بوده، چون برای کار‌های استانداری گنجایش نداشته و به‌واسطه اینکه ساختمان آن قدیمی و کهنه‌ساز بوده است، موقتا شهرداری در آن سکونت نموده تا عمارت شهرداری ساخته شود و در عوض شهرداری عمارتی اجاره کرده که استانداری در عمارت استیجاری شهرداری سکونت کرده است و اکنون عمارت مذکور احتیاج به تعمیراتی دارد که اگر زودتر اقدام نشود خسارت بیشتری تولید خواهد کرد.»
البته از میان خبر‌های پیشین و محتوای این اسناد نمی‌توان به این نتیجه رسید که عمارتی که روزنامه بهار از آن حرف به میان آورده است، ساختمان قدیمی استانداری باشد، اما نکته درخورتوجه اسکان شهرداری در همسایگی باغ‌ملی تا سال‌های پس از خروج اشغالگران است تا عمارت شهرداری به بهره‌برداری برسد.
شهرداری به ساختمان جدید رسید
۱۷دی‌ماه سال۱۳۲۵ خورشیدی احمدی، شهردار مشهد، آگهی خرید تعداد ۴۰۰هزار قالب آجر ابلق فشاری مرغوب برای طبقه اول عمارت شهرداری را به روزنامه‌ها می‌دهد تا از شروع مجدد عملیات ساخت این بنا خبر دهد. ناگفته نماند که در این سال از پایان یافتن جنگ جهانی دوم و خروج روس‌ها از مشهد یک سال می‌گذرد و شهر به حالت عادی بازگشته است و بسیاری از فعالیت‌های عمرانی از سر گرفته می‌شود.
۵خرداد‌ماه سال۱۳۲۶ نیز روزنامه آفتاب‌شرق این خبر را تأیید می‌کند: «چون ساختمان عمارت شهرداری در میدان مجسمه بعد از شهریور۱۳۲۰ به‌کلی تعطیل بود، استاندار دستور اقدام فوری ادامه ساخت را صادر نمود.»
عملیات ساخت شروع می‌شود ولی به آن سرعتی که انتظارش را داریم پیش نمی‌رود. ۲۹فروردین سال۱۳۲۷ نیز مناقصه دیگری در جراید به چاپ می‌رسد. در این آگهی معزز عطاردی، کفیل شهرداری مشهد، تکمیل ساختمان قسمت زیرین و طبقه اول عمارت را به مناقصه می‌گذارد.
روزنامه آفتاب‌شرق در سال۲۹ از مناقصه دیگری خبر می‌دهد. در این مناقصه قهرمان، شهردار مشهد، از قصد شهرداری برای ساخت دو طبقه سمت شرقی عمارت بر طبق نقشه آن پرده برمی‌دارد.
همان‌طور که معلوم است سه سال از شروع دوباره عملیات می‌گذرد و شهرداران زیادی می‌آیند و می‌روند ولی هنوز از ساختمان جدید شهرداری خبری نیست. اردیبهشت سال۱۳۳۰ است که اقبال، شهردار مشهد، از ساختمان‌سازی در عمارت جدید بازدید می‌کند و برای تسریع عملیات ساختمانی آن دستورات لازم را به مهندس شهرداری می‌دهد.
اقبال امیدوار است هرچه‌زودتر طبقه اول عمارت تمام شود و بالاخره شهرداری خانه‌دار شود. ۱۱مرداد این اتفاق می‌افتد و روزنامه خراسان از بهره‌برداری بنای جدید خبر می‌دهد. در این جریده (نقل به مضمون) آمده است: «ساختمان جدید شهرداری که از چندی قبل بنا شده به جایی رسیده است که قسمتی از آن نیازمندی شهرداری را برطرف می‌کند؛ بنابراین در آخرین ساعت روز ۱۱مرداد پنجشنبه شهردار تصمیم به انتقال شهرداری به عمارت جدید گرفت و بعداز ظهر پنجشنبه و جمعه کل تشکیلات اداری و همه شعبات شهرداری به محل جدید انتقال یافت و این سرعت عمل و فعالیت در شهرداری بی‌سابقه بود.»
با این حساب اکنون از استقرار شهرداری در خانه خودش حدود ۷۳سال می‌گذرد.
ساختمانی که بالاخره تکمیل شد
البته از این نکته نباید غافل شد که شهرداری در‌واقع به یک ساختمان نیمه‌کاره در حال ساخت منتقل می‌شود و حتی پس از آن نیز عملیات ساخت این بنا ادامه می‌یابد.
۱۹فرودین سال۱۳۳۲ خبر خرید و نصب ساعت‌های بزرگ برای شهر مشهد در جراید منتشر می‌شود. یکی از آن ساعت‌ها که از هامبورگ آلمان خریداری می‌شود، به بالای سر عمارت شهرداری می‌رسد.
در ادامه ۲۱بهمن‌ماه همین سال نیز روزنامه‌ها از به مناقصه‌گذاشتن قسمت غربی عمارت خبر می‌دهند. ریچارد برنهارت، رئیس اداره عملیات اقتصادی آمریکا در ایران، شخصی است که این آگهی را از سوی اداره اصل ۴ ناحیه مشهد به چاپ می‌رساند. اگر به گشت‌و‌گذار میان اخبار و جراید ادامه بدهیم، سرانجام به خبر تکمیل ساختمان شهرداری هم می‌رسیم.
این خبر در ۱۰خرداد سال۱۳۳۳ به چاپ می‌رسد که از ادامه کار ساختمان با حضور شصت کارگر در محل عمارت خبر می‌دهد و می‌نویسد: «قبل از تابستان امسال ساختمان تکمیل‌شده شهرداری یک عمارت مجلل و باشکوه در افق مشهد خواهد بود.»
اکنون این ساختمان که همچنان در گوشه‌ای از میدان شهدا جاخوش کرده و البته از سازه‌هایی که در اطرافش بنا‌شده بهتر است، هفتادسالی دارد و می‌توان از آن به عنوان یک بنای تاریخی و هویتی که با خون دل خوردن مشهدی‌ها بنا شده است، یاد کرد.
* این گزارش دوشنبه ۱۳ اسفندماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۴۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
