بیشتر ساکنان محله احمدآباد، بیرجندی و کاشی بودند 
مسجد ایرانی اسلامی احمدآباد یادگار جراح چشم مشهد است 
نقش مطبوعات مشهدی در وقایع‌نگاری انقلاب اسلامی
«انقلاب اسلامی در مشهد از دریچه مطبوعات» موضوع نشستی بود که چندی پیش به مناسبت دهه مبارک فجر در تالار اندیشگاه رضوی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برگزار شد.
در این نشست که با حضور جمعی از پژوهشگران حوزه انقلاب برگزار می‌شد، سیدمهدی سیدقطبی، کارشناس اطلاع‌رسانی اداره مطبوعات آستان قدس رضوی، با محوریت «انقلاب مردم مشهد به روایت یک روزنامه‌نگار بومی» و غلامرضا آذری‌خاکستر، کارشناس مصاحبه و تدوین اداره اسناد آستان قدس رضوی، با محوریت «نقش مطبوعات محلی در وقایع‌نگاری انقلاب اسلامی در مشهد» سخنرانی کردند.
ازآنجاکه پیش‌تر در همین صفحه به «انقلاب مردم مشهد به روایت یک روزنامه‌نگار بومی» پرداخته‌ایم، در مجال پیش‌رو نگاهی داریم به «نقش مطبوعات محلی در وقایع‌نگاری انقلاب اسلامی در مشهد» که غلامرضا آذری‌خاکستر آن را روایت کرده است.
انعکاس یک‌طرفه اولین واقعه انقلابی
هفدهم دی‌ماه ۱۳۵۶ در تاریخ انقلاب اسلامی برای شهر مشهد فصلی جدید بود. زیرا در این روز تعدادی از زنان مشهد نخستین‌بار علیه حکومت پهلوی دست به اعتراض زدند. مأموران دولتی با حمله به صفوف زنان و ضرب‌وشتم آنها، هفده نفر از آنان را دستگیر و به کلانتری شماره ۵ مشهد اعزام کردند.
حضور زنان در این اجتماع سیاسی نوعی اعتراض به تشکیلات حکومت پهلوی، اعتراض به قانون کشف حجاب رضاخانی (۱۷ دی ۱۳۱۴) و درخواست آزادی زنان دربند بود. حضور زنان در این راهپیمایی سرآغازی برای مبارزات مردم شهر مشهد قلمداد می‌شود؛ هرچند به‌دلیل مسائل امنیتی و کنترل‌شدن مطبوعات، این موضوع چندان بازتاب نیافت.
از سال۱۳۴۲ به بعد، ساواک همه نشریات و کتاب‌ها را کنترل می‌کرد و درواقع، بیشتر گزارش‌های منتشرشده در روزنامه‌ها حکومتی بوده است. همین است که روزنامه آفتاب شرق بیستم دی ۱۳۵۶، سه روز پس از واقعه، این راهپمایی را چنین توصیف کرده است: «در ساعت ۱۰ بامداد پریروز، هنگامی که مراسم روز هفده دی در میدان شاه مشهد ادامه داشت، حدود یکصد زن چادری که در میان آنها سه مرد نیز دیده می‌شد، درحالی‌که از خیابان نادری به‌سوی میدان شاه می‌رفتند، شعار‌هایی علیه این روز سرمی‌دادند و شعارپارچه‌ای نیز حمل می‌کردند.
بلافاصله، مأموران پلیس و انتظامی مداخله کرده و عده‌ای از زن‌های چادری و تظاهرکننده و سه مردی که به‌ظاهر کارگردان این تظاهرات بودند، به‌وسیله مأموران بازداشت شدند. این‌گونه تظاهرات ضداجتماعی که مغایر با شئون پیشرفت‌های مملکتی و مردمی است، موجب تأسف است. زیرا جوامع امروزی قادر نیستند با حذف زن از فعالیت‌های اجتماعی، نیمی از نیرو‌های خود را نادیده بگیرند.»
روزنامه خراسان نیز بیست‌ودوم دی ۱۳۵۶، یعنی شش روز پس از این راهپیمایی، با درج خبری به این موضوع چنین اشاره کرده است: «اعضای سازمان زنان خراسان طی اجتماعی در سالن این سازمان تظاهرات گروهی از زنان مجهول‌الهویه را در هفدهم دی‌ماه ۱۳۵۶ در مشهد در مخالفت با نهضت آزادی زن ایرانی محکوم کردند.
در این اجتماع، نخست دبیر سازمان زنان خراسان در سخنانی با اشاره به این تظاهرات که هم‌زمان با برپایی مراسم بزرگداشت هفدهم دی‌ماه در میدان شاه مشهد در خیابان نادری این شهر انجام شد، اظهار داشت ما زنان ایران که ۵۰ درصد نیروی فعال مملکت را تشکیل می‌دهیم، از انقلاب اجتماعی ایران بیش از هر طبقه دیگر بهره گرفته‌ایم و از این رو در پاسداری از این موهبت برای خنثی‌کردن تبلیغات سوء بیگانگان، به‌شدت مبارزه خواهیم کرد.»
سکوت بهاری مطبوعات
در هشتم خرداد ۱۳۵۷ محمدرضا پهلوی آخرین سفرش را به مشهد با زیارت حرم مطهر رضوی و بازدید از دانشگاه تجربه کرد. هشت روز پس از این سفر در نقاط مختلف شهر تحرکات انقلابی شکل گرفت.
متعاقب آن دستگیری تعدادی از گردانندگان انقلاب در مشهد همچون حجج اسلام واعظ‌طبسی، سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد و محمدرضا محامی موجب تعطیلی دروس مدارس علمیه مشهد شد. آنها متهم بودند که برای بزرگداشت شهدای قم و کازرون اعلامیه نوشته و توزیع کرده‌اند. در اعتراض به این حرکت حدود چهارصد نفر از طلاب بیست‌ودوم خرداد در منزل سیدعبدا... شیرازی تحصن کردند.
در سحرگاه بیست‌وهشتم خرداد پس از به‌آتش کشیده‌شدن دانشکده علوم دانشگاه فردوسی و کشته‌شدن دو نفر، شهر مشهد ملتهب شد. یک روز بعد در بیست‌ونهم خرداد ۱۳۵۷ کارمندان آستان قدس رضوی با برگزاری نخستین اعتصاب خواهان اصلاحات جدی در زمینه امور صنفی شدند. به‌نظر می‌رسد به‌واسطه جو امنیتی حاکم بر رسانه‌ها، این اتفاقات نیز در مطبوعات آن زمان انعکاسی ندارند.
خون «کافی» برای انقلاب
سی‌ویکم تیرماه ۱۳۵۷ و تشییع شیخ‌احمد کافی نقطه‌عطفی در مبارزات مردم مشهد علیه حکومت پهلوی است. در این روز تب اعتراضات تا حدی بالا رفت که جمعی از طلاب، دانشجویان و مردم در خلال درگیری با نظامیان مجروح شدند.
شایع شده بود حادثه تصادف عمدی و از نقشه‌های ساواک است. بازتاب چنین مسئله‌ای در شهر مشهد و جایگاه مرحوم کافی به‌عنوان واعظ شهیر موجب شد تا دامنه مبارزات مردم مشهد پس از این ماجرا ابعاد جدیدی داشته باشد.
تشییع مرحوم کافی درواقع به نخستین راهپیمایی عمومی مردم مشهد علیه رژیم تبدیل شد و مأموران برای متفرق‌کردن مردم از گاز اشک‌آور و تیراندازی استفاده کردند. روزنامه خراسان پس از سه روز سکوت در تاریخ سه‌شنبه، سوم مرداد ۱۳۵۷، با تشریح تشییع پیکر مرحوم کافی در مشهد به کشته‌شدن یک نفر و مجروح‌شدن هفت تن از پاسبانان اشاره کرده و از تظاهرکنندگان به‌عنوان اخلالگران و نوکران اجانب یاد کرده است.
در این روز نیرو‌های امنیتی به مدرسه نواب حمله‌ور شدند و عده‌ای از طلاب را مجروح کردند. علمای مشهد و زنان مسلمان خراسان در اعلامیه‌هایی جداگانه حمله به طلاب را محکوم کردند. درنهایت درگیری بین مردم و نیرو‌های نظامی موجب شد تا پیکر مرحوم کافی با آمبولانس به فرودگاه و سپس تهران منتقل شود. پس از آن نیز مراسم خاک‌سپاری مرحوم کافی در خواجه‌ربیع مشهد در سکوت مطلق مطبوعات و به‌دوراز چشم مردم صورت گرفت.
روزنامه خراسان همچنین در تاریخ پنجم مرداد ۱۳۵۷ با درج خبری به ابعاد این موضوع اشاره کرده و گفته است: «روحانیون با امضا و انتشار اعلامیه‌ای اعلام نموده‌اند: در مراسم تشییع جنازه مرحوم کافی در مشهد عده کثیری از مسلمانان و طلاب و دانشجویان به قتل رسیده و مجروح شده‌اند. می‌خواهیم مشخصات مجروحین و مقتولین را به ما اعلام دارند.»
همین روزنامه در روز جمعه، سیزدهم مرداد ۱۳۵۷ با نقد و بررسی اعلامیه علمای مشهد درباره قتل و جرح عده کثیری از مردم در جریان تشییع پیکر مرحوم کافی با قاطعیت خبر درگذشت یک نفر پاسبان را تأیید می‌کند.
طبق اسناد منتشرشده در جریان تظاهرات این روز یک دستگاه پیکان آتش کشیده شده و شیشه‌های دو دستگاه اتوبوس شرکت واحد شکسته و به اتومبیل وزارت راه خساراتی وارد شده است. همچنین به‌آتش‌کشیدن یکی از بانک‌ها در خیابان تهران و به‌شهادت‌رسیدن دختر چهارده‌ساله و مجروح‌شدن هجده نفر که هشت تن از آنها نظامی بوده‌اند، از دیگرحوادثی است که در شهر مشهد در سی‌ویکم تیر رخ داده است، اما اثری از آن در مطبوعات نیست.
خبر اعتصابات پاییز
نخستین اعتصاب مربوط به شهریور ۱۳۵۷ است و شانزدهم شهریور نخستین نمونه از اعتراضات کارمندان دولت در روزنامه خراسان چاپ شده است. این روزنامه با درج تصویر تحصن هزار نفر از کارکنان شرکت آب مشهد، از طلب ۳۱ میلیون‌تومانی کارکنان این شرکت از دولت خبر داد. اعتصاب کارکنان سازمان آب، قطع آب در برخی نقاط مشهد را به‌دنبال داشت.
با فرارسیدن مهرماه ۱۳۵۷ موج دوم اعتصابات کارمندی در شهر مشهد شروع شد؛ به‌طوری‌که حدود هشت مورد اعتصاب مربوط به آسیستان‌های بیمارستان امام‌رضا (ع)، کارکنان دانشگاه، شرکت آب و برق، گمرک، شرکت واحد، تاکسی‌رانی و آستان قدس انجام گرفت. موج سوم اعتصابات مربوط به آبان‌ماه است. در این ماه ۹ مورد اعتصاب کارمندی ثبت شد.
اعتصاب کارمندان فرهنگ و هنر، اساتید دانشگاه، پزشکان و کارکنان بهداری، شرکت واحد، فرهنگیان، ثبت اسناد و املاک و جامعه بانوان مدرس در این ماه شکل گرفت. ضمن اینکه حمله مزدوران شاه به اماکن متبرکه و تیراندازی به سوی صحن‌ها در همین ماه اتفاق افتاد که واکنش شدید مردم و علما را به‌دنبال داشت.
موج چهارم اعتصابات کارمندی مشهد در آذرماه و با پنج اعتصاب ادامه یافت. اعتصاب کارمندان ادارات مخابرات، قضات و وکلا، جامعه پزشکی، کارکنان دانشگاه و فرهنگیان در این ماه بود که درنهایت همه آنها ذیل حادثه بیست‌وسوم آذر و تهاجم چماق‌داران و نیرو‌های نظامی به بخش اطفال بیمارستان امام‌رضا (ع) قرار گرفت.
از این میان اعتصابات پاییز، روزنامه خراسان نخستین‌بار در هشتم آبان ۱۳۵۷ به انعکاس تصاویر مبارزان پرداخت و جلوه‌ای از تظاهرات وسیع دانش‌آموزان مدارس را نشان داد و نوشت: «دانش‌آموزان مشهدی پانگارد‌هایی با این شعار در دست داشتند: اولین قدم برپایی حکومت اسلامی است. خیابان‌های دانشگاه، کوی دکترها، خسروی، پهلوی و جهانبانی عرصه تظاهرات آنها بود. تظاهرکنندگان که با پرتاب گل‌های گلایل و نقل به استقبال نیروی نظامی می‌رفتند، با پرتاب گاز اشک‌آور از سوی مأموران حکومت نظامی متفرق گردیدند.»
خراسان در همین روز تصاویر چهار نفر از مردم گناباد را که در جریان راهپیمایی این شهر توسط نیروی نظامی مجروح شده بودند، درج و در ذیل خبر با ذکر نام افراد مجروح از نجات جان آنها و بستری‌شدنشان در بیمارستان شاهرضای مشهد خبر داد.
نخستین تصویر انقلابی روزنامه آفتاب شرق در این دوره متعلق به نهم آبان و تجمع چهل‌وهشت‌ساعته دانشگاهیان مشهد و اعتصاب غذای آنان است. در این تجمع در بیمارستان شهناز ضمن بیانیه‌ای مراتب انزجار و تنفر خود را از حکومت در اعمال اقدامات سرکوبگرانه و کشتار مردم و تخریب اموال عمومی اعلام کردند.
همچنین از روحانیت خواستند به مبارزات خود تا تحقق انقلاب اسلامی ادامه دهد. تصویر این تحصن دهم آبان در روزنامه خراسان منتشر شده است و به‌شکلی کامل‌تر حضور زنان دانشگاهی را در کنار مردان متحصن نشان می‌دهد؛ البته تصویر خراسان فاقد متن خبر است.
سیزدهم آبان، آفتاب شرق تصاویر روحانیون و طبقات مختلف مردم را در جمع اعتصاب پزشکان و کارکنان بهداری خراسان را نشان می‌دهد. در شانزدهم آبان هم روزنامه خراسان با درج تصاویر اعتصاب فرهنگیان در ورزشگاه سعدآباد، ادامه مبارزات را نشان می‌دهد. مردم طبقات مختلف با حضور در جمع فرهنگیان، هم‌بستگی خود را برای تحقق خواسته‌هایشان نشان دادند.
بیست‌ودوم آبان روزنامه خراسان با تیتر «راهپیمایی سیصدهزارنفری در مشهد» از راهپیمایی پرشور عید قربان آگاهی داد. پس از این روز، یعنی از بیست‌وسوم آبان تا بیست‌ویکم دی ۱۳۵۷ مطبوعات مشهد با اعتصاب سراسری مطبوعات همراهی می‌کنند. برای همین هیچ خبر یا تصویری از وقایع مهمی، چون حمله نیرو‌های مسلح به سمت حرم در بیست‌ونهم آبان و حمله به بخش اطفال بیمارستان شاهرضا در بیست‌وسوم آذر و تحصن چندروزه علما و انقلابیون و وقایع و کشتار‌های نهم و دهم دی مشهد در مطبوعات موجود نیست.
مطبوعات با عکس امام (ره) می‌آیند
پس از پایان اعتصاب سراسری مطبوعات در بیست‌ویکم دی ۱۳۵۷ آفتاب شرق در همین روز با انعکاس تصویر امام (ره) به درج مصاحبه ایشان با روزنامه فرانسوی لوموند پرداخت. امام‌خمینی (ره) در مصاحبه‌اش اعلام کرد مدعی ریاست‌جمهوری نیست و هیچ حکومتی را به عهده نمی‌گیرد.
به‌دنبال آن، روزنامه خراسان در بیست‌وچهارم دی از تشکیل شورای انقلابی توسط امام (ره) و بازشدن دانشگاه تهران پس از دو ماه خبر داد. این روزنامه با درج تصویری از تجمع مردم مشهد در حرم مطهر رضوی به رویداد‌های اخیر جامعه ایران پرداخت.
خراسان در بیست‌وپنجم دی هم تظاهرات اعتراض‌آمیز مردم مشهد در اعتراض به دولت بختیار را به تصویر کشید. این تظاهرات با غیرقانونی‌خواندن دولت بختیار از سوی امام (ره) برگزار شد و بدون خون‌ریزی پایان یافت.
این روزنامه در بیست‌وهفتم دی هم بدون درج عنوان آریامهر و تصویر شاه، از خروج او و خانواده‌اش خبر داد. خراسان در این شماره تصویر امام‌خمینی (ره) را همراه با دستورات ایشان منعکس کرد.
با فرارسیدن بهمن، روزنامه آفتاب شرق در نخستین شماره‌اش در اول این ماه تصاویر عظیم راهپیمایی میلیونی مردم مشهد و روستا‌های اطراف را در روز اربعین به تصویر کشید.
خراسان هم در همین راستا تیتر و عکس روز نهم بهمن خود را به تظاهرات مردم به مناسبت رحلت رسول اکرم (ص) اختصاص داد و نوشت «عدالت، آزادی، حکومت اسلامی» محتوای پلاکارد‌هایی را تشکیل می‌داد که نقش امام (ره) در آن دیده می‌شد.
این روزنامه در سیزدهم بهمن تیتر زد: «عید ما امروز است، خمینی پیروز است» علاوه بر این، صفحه اول خود را از تصاویر شادی مردم از بازگشت امام (ره) پر کرد.
منابع:
کتاب انقلاب اسلامی مردم مشهد از آغاز تا استقرار جمهوری اسلامی: رمضانعلی شاکری
روزنامه خراسان سال ۱۳۵۷
روزنامه آفتاب شرق سال ۱۳۵۷
مجله نقش مشهد در انقلاب اسلامی
کتاب شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد: غلامرضا آذری‌خاکستر
* این گزارش سه‌شنبه ۲۳ بهمن‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۲۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
