تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
کوچه ۱۰۰ ساله «حاج‌حسن»
وجود حضرت‌ثامن (ع) سبب می‌شده است بسیاری از زائرانی که برای زیارت راهی مشهد می‌شده‌اند، دل از این شهر برنگیرند و مجاور آن شوند. جالب است بدانید اغلب اراضی خالی داخل برج و باروی شهر در محدوده بولوار وحدت، از جمله کوچه حاج‌حسن (شهید‌جعفر نهاوندی)، با افزایش جمعیت همین زائران مجاور‌شده، مسکونی شده است؛ کوچه‌ای که روزگاری بیشتر ساکنان آن یزدی بودند و گواه این مدعا هم وجود مسجد «موسی‌بن‌جعفر یزدی‌ها» در بخش میانی آن است که بر‌اساس اسناد موجود، در سال۱۲۹۰ خورشیدی تأسیس شده است.
اسامی کوچه «حاج‌حسن» در گذر زمان
کوچه‌ای که این روز‌ها با عنوان «شهید‌جعفر نهاوندی» تابلو خورده است، عمر چندان‌زیادی ندارد و روزگار قبل‌از‌مشروطه را به خود ندیده است؛ اما در همین دوران اندک هم به نام‌های مختلفی مشهور شده که رایج‌ترین آنها «حاج حسن» است.
قدیمی‌های کوچه، اما به آن «راسته حاج‌حسن گاوی» یا به‌طور خلاصه «راسته حاج‌حسن» هم می‌گویند؛ منظور از حاج‌حسن، اما «حاج‌حسن عمادی» است که روزگاری بزرگ‌مالک این محدوده بوده و علاوه‌بر داشتن یک گاوداری بزرگ، مالکیت تنها حمام‌عمومی محله را نیز در اختیار داشته است.
وجود همین حمام که در گذشته در حاشیه کوچه، حدفاصل وحدت۱۷و۱۵ قرار داشته است و اکنون اثری از آن وجود ندارد، سبب ماندگاری نام دیگری بر این کوچه شده است. برخی از مردم، این کوچه را به‌دلیل وجود همین حمام، به‌نام «راسته حمام» می‌خوانند.
در کنار این، قرار گرفتن مسجد موسی‌بن‌جعفر (ع) یزدی‌ها در این‌کوچه، باعث معروف‌شدن آن به کوچه مسجد «یزدی‌ها» هم شده است؛ همچنین ساخت دبیرستان شبانه‌روزی «حاج‌رضا مقدم» در دهه۷۰ در این حدود نیز این کوچه را به کوچه «دبیرستان مقدم» مشهور کرده است.
قرار‌داشتن آب‌انبار یا پی‌آب یزدی‌ها در این کوچه دلیل اضافه‌شدن نام دیگری بر آن است: کوچه «پی‌آب»؛ همچنین به‌دلیل اتصال ابتدای این کوچه به بولوار وحدت (از طریق فرعی نخست کوچه شهید‌محمد رشیدی‌کرمانی) در برخی نقشه‌ها از اینجا به‌نام کوچه «شهید رشیدی‌کرمانی‌یک» نام برده شده است. علاوه‌بر‌این‌ها، از‌آنجا‌که کوچه حاج‌حسن از جانب شمالی به کوچه شهید محمدآبادی (وحدت۱۱) هم مرتبط می‌شود، در نقشه‌های امروزی بخش پایانی آن، کوچه «شهید محمدآبادی۴» نامیده شده است.
این در حالی است که در دوره‌ای از زمان، همه کوچه مزین به نام «شهید‌جعفر نهاوندی» بوده و هم‌زمان بخش ابتدایی آن (محدوده پشت بوستان) هم به نام «شهید‌حسن رحیمیان» شناخته می‌شده است. سرانجام اینکه به‌دلیل قرار‌داشتن گلخانه قدیم شهرداری در بخشی از محدوده بوستان سراج، در بخشی از مکاتبات اداری قدیم از این کوچه به اسم کوچه «پشت گلخانه شهرداری» و کوچه «گلخانه» هم یاد شده است.
خانه رهاشده مادر شهید دهقان
روزگار کوچه «حاج‌حسن» تا پایان دوره قاجار
برابر اسناد، کوچه حاج‌حسن تا اواسط دوره حکومت قاجار‌ها بر ایران وجود خارجی نداشته است. در نقشه دالمج (که سال۱۲۴۸خورشیدی ترسیم شده است) هیچ اثری از این کوچه دیده نمی‌شود و محل ایجاد آن به زمین‌های رهاشده در پشت برج و باروی شمالی شهر اختصاص دارد. اما این وضعیت در نقشه هرتسفلد که سال۱۳۰۳ (یک سال قبل از پایان دوره حکومت قاجار‌ها بر ایران ترسیم شده است) فرق کرده و کوچه تاحد زیادی شکل گرفته است.
البته ثبت تاریخ ۱۲۹۰ خورشیدی بر سر‌در مسجد موسی‌بن‌جعفر (ع) یزدی‌ها هم گواه دیگری بر این مدعا محسوب می‌شود؛ ادعایی که می‌گوید کوچه مورد‌نظر از مسیر‌های ایجاد‌شده شهر مشهد در روزگار نزدیک به عهد مشروطه است.
در نقشه هرتسفلد، علاوه بر ترسیم ابتدا و انتهای کوچه، وجود یک فرعی در جانب شرقی کوچه تأیید شده است. این فرعی تقریبا در محل وحدت۱۵ کنونی قرار دارد. همچنین چهار فرعی در جانب غربی کوچه هم هست که همگی این کوچه را به محدوده کوچه حوض خرابه آن دوران، متصل می‌کرده‌اند.
روزگار کوچه «حاج‌حسن» تا دوران پهلوی‌ها
کوچه حاج‌حسن در دوران حکومت پهلوی‌ها مانند بسیاری دیگر از کوچه‌های حاشیه‌ای آن زمان شهر، تغییرات بسیاری را به خود دیده است. بر‌اساس اسناد موجود، این‌کوچه حدفاصل دوره سی‌ساله از رسم نقشه هرتسفلد، در سال۱۳۰۳ خورشیدی تا نقشه سال۱۳۳۳ مشهد، تغییرات مختلفی را به خود دیده است، به‌نحوی‌که ساختار کنونی کوچه از منظر مسیر‌های دسترسی تا حد بسیار‌زیادی شبیه ساختار سال۱۳۳۳ خورشیدی است.
بر‌اساس نقشه ترسیم‌شده در این سال، کوچه حاج‌حسن (در این نقشه به اشتباه نام حاجی‌حسین عمادی ثبت شده) دارای پنج مسیر دسترسی به باروی شهر و دو فرعی بن‌بست بوده است. این پنج مسیر هم‌اکنون نیز وجود دارند و شامل کوچه‌های وحدت۱۱تا وحدت۱۹ می‌شوند.
کوچه حاج‌حسن همچنین از طریق چهار فرعی مختلف به کوچه «حوض خرابه» مرتبط می‌شده است که هنوز هم این چهار مسیر به‌رغم تخریب‌های گسترده، وجود دارند. البته یک کوچه بن‌بست فرعی هم در بخش غربی کوچه وجود داشته است که اکنون نیز هست و حیات دارد.
مهم‌ترین سازه موجود در کوچه حاج‌حسن (در سال‌های قبل از انقلاب) نخست حمام حاج‌حسن و سپس گلخانه مستقر در کوچه وحدت ۱۷ بود. البته مسجد یزدی‌ها و پی‌آب کنار آن را هم که در سال‌های پایانی این دوران بلااستفاده شده است، نباید فراموش کرد؛ همچنین در این دوره بازارچه کوچکی مجاور مسجد مورد‌اشاره ایجاد شد که مهم‌ترین عنصر آن نانوایی بربری خراسانی بود. پخت خوب نان توسط شاطر این نانوایی که حاج‌اکبر نام داشت، بسیاری از مردم محلات اطراف را برای تأمین نان به این کوچه می‌کشاند.
سرانجام اینکه در این دوران، به‌مرور بافت کوچه که ساکنان آن یک‌دست یزدی‌الاصل بودند، تغییر کرد و افراد تازه‌مجاور‌شده‌ای از شهرهایی، چون زابل و کرمان هم به جمعیت ساکنان این کوچه پیوستند.
روزگار کوچه «حاج‌حسن» در سال‌های پس از انقلاب اسلامی
روال زندگی در کوچه حاج‌حسن، در سال‌های نخست پس از انقلاب‌اسلامی تغییر چندانی با سال‌های قبل از آن ندارد و تنها دو بنای مذهبی و یک بنای آموزشی در محلِ برخی از پلاک‌های قدیم کوچه ساخته می‌شوند؛ ابتدا «حاج‌حسن نجیب‌یوسفی»، معروف به «سرباز»، در سال۱۳۵۸ ملک خود را به مکانی برای هیئت‌مذهبی «جان‌نثاران حضرت رقیه (س)» تبدیل می‌کند که اکنون با نام «بیت‌الرقیه (س)» تابلو خورده است.
در ادامه نیز «حاج‌حسین کاکا» در سال۱۳۷۳ مسجد و حسینیه امام‌حسن‌عسکری (ع) را در ملک خود و در مجاورت بیت‌الرقیه (س) ایجاد می‌کند که محل فعالیت هیئت‌متحده «پنج‌تن آل‌عبا (ع)» می‌شود. سال۱۳۷۹ و در آستانه تغییر و تحولات بزرگ ناشی از طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر هم دبیرستان شبانه‌روزی دخترانه دولتی حاج‌رضا مقدم به همت وی در این کوچه تأسیس شد.
اما چهره کوچه حاج‌حسن، پس از شروع طرح نوسازی کم‌کم تغییرات عمده‌ای به خود دید، به‌نحوی‌که اکنون بخشی از پلاک‌های کوچه از جمله حمام حاج‌حسن، در این دوره تخریب و به بنا‌های بلندمرتبه تبدیل شده‌اند و بخشی دیگر هم پس از تخریب، به زمین‌های بایر و رها یا پارکینگ، تغییر وضعیت پیدا کرده‌اند.
پی‌آب یزدی‌ها هم تخریب شده و اکنون فقط بقایای دفن‌شده آن، در حصاری از آجر که در مجاورت مسجد یزدی‌ها قرار دارد دیده می‌شود. بد نیست این را هم بدانید که در بین همه پروژه‌های جدید ایجاد‌شده در این کوچه، تنها پروژه متعلق به سازمان بهزیستی با استفاده از نمای به‌نسبت سنتی، کمی به‌زیبایی‌های بصری کوچه افزوده است و سایر پروژه‌ها ظاهری سرد و بی‌روح دارند.
چهره‌های ماندگار در کوچه «حاج‌حسن»
حاج‌حسن عمادی که نام وی برای نخستین‌بار معرف این کوچه بوده است را باید شناخته‌شده‌ترین چهره این کوچه دانست. همچنین باید از حاج‌حسن نجیب‌یوسفی و حاج‌حسین کاکا که منازل خود را تبدیل به مکانی مذهبی کردند، به‌عنوان دیگر‌چهره‌های مطرح این کوچه نام برد. حاج‌رضا مقدم، واقف مدرسه دخترانه مستقر در کوچه، و حاج اکبر آبی‌حسن‌پور، مالک نانوایی قدیمی کوچه، هم از دیگر‌افراد شناخته‌شده این مسیر هستند.
از خاندان زمانیان، یعنی مرحومان حبیب‌الله و محمود‌زمانیان، نیز باید به‌عنوان دیگر‌افراد قدیمی این کوچه نام برد که هر‌دو، علاوه‌بر گرداندن عطاری قدیمی کوچه، در هیئت‌امنای مسجد یزدی‌ها فعالیت می‌کردند. مرحومان حاج‌حسن صادقی و حاجی‌غلامرضا قارونی هم از دیگر‌قدیمی‌های این کوچه بودند که نام نیکی از خود در محل بر جای گذاشته‌اند. همچنین منزل شهیده صدیقه کیانی، از شهدای مبارزات مردم مشهد در سال۱۳۵۷، و شهید‌محمد علیپور نیز هر‌کدام در یکی از فرعی‌های این‌کوچه قرار داشته است.
خانواده‌های شهیدان جعفر نهاوندی، حسن رحیمیان، رمضانعلی کمال‌تاران و عباس دهقان هم از دیگر چهره‌های ساکن این کوچه بودند که منزل برخی از آنان در جریان اجرای طرح نوسازی تخریب و برخی، چون منزل مادر شهید دهقان به حال خود رها شد.
* این گزارش دوشنبه یکم مردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۶۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
