کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها؛ نماینده‌های فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
روایت دفن نایب‌التولیه‌ها در حرم مطهر رضوی
تدفین در جوار مضجع شریف ثامن‌الحجج (ع)، آرزوی هر ارادتمندی است. بسیاری از مؤمنان به امید بهره‌مندی از انفاس قدسی و گنجینه معنوی وجود مقدس امام‌رضا (ع) وصیت می‌کنند که پیکرشان بعد از وفات در جوار آن مرقد مطهر دفن شود و این سنت، قدمتی به دیرینگی حرم مطهر رضوی دارد.
نشانه‌هایی از تدفین مؤمنان و بعضی بزرگان و سیاستمداران در این مکان مقدس را می‌توان در متون تاریخی یافت. «ابوالحسن عراقی‌دبیر» -وزیر و دبیر دربار سلطان‌محمود و سلطان‌مسعود غزنوی- که در سال ۴۲۹ قمری (۴۱۶ خورشیدی) نزدیک به حدود هزار سال قبل، دار فانی را وداع گفته، نمونه‌ای قابل اشاره در این زمینه است.
او در جوار حرم امام‌هشتم (ع)، مسجد بالاسر را ساخت و چنان‌که ابوالفضل بیهقی در تاریخ مشهور خود اشاره می‌کند، وصیت کرد که بعد از وفات، پیکرش را در همین مسجد دفن کنند؛ مسجدی که هنوز پابرجاست و زائران، بعد از زیارت در آن نماز می‌گزارند.
نمونه قابل ذکر دیگر، «ابوطاهر‌قمی»، وزیر شیعی‌مذهب سلطان‌سنجر سلجوقی است که نقش وی را در ساخت نخستین باروی مشهد و احداث کاروان‌سرای «رباط‌شرف»، بار‌ها در همین صفحه مطالعه کرده‌اید.
او نیز برای خودش آرامگاهی در جوار مرقد مطهر امام‌رضا (ع) ساخت و پیکرش را در همین مکان، در سال ۵۱۶ قمری (۵۰۱ خورشیدی) (حدود نهصد سال قبل)» دفن کردند؛ آرامگاهی که البته طبق گزارش احتشام کاویانیان در «شمس‌الشموس»، در دهه ۱۳۱۰ خورشیدی، بدون دلیل و به بهانه توسعه فلکه حضرتی، ویران شد.
برخی پژوهشگران مانند مهدی سیدی در کتاب «سیمای تاریخی‌فرهنگی شهر مشهد» معتقدند که بسیاری از مدارس قدیمی شهر، مانند مدرسه «دودر» و «بالاسر»، حول چنین آرامگاه‌هایی بنا شده بود. باتوجه‌به آنچه گفتیم، بدیهی است که متولیان حرم رضوی که تقریبا از دوره تیموری به این‌سو، عنوان «تولیت» یا «نیابت تولیت» یا «نایب‌التولیه» داشته‌اند، بخواهند که به‌دلیل خدمت در جوار پررحمت حضرت رضا (ع)، درکنار آن مضجع شریف دفن شوند.
چنین به‌نظر می‌رسد که رسم دفن نایب‌التولیه‌ها در جوار حرم ثامن‌الحجج (ع)، دست‌کم از زمان استقرار سادات رضوی در مشهد (در قرون چهارم و پنجم قمری) برپا بوده است؛ هرچند که باید درباره استفاده واژه «رسم» برای این موضوع، کمی احتیاط کرد.
درواقع این میل و رغبتی بود که در این افراد به‌دلیل خدمت به‌وجود می‌آمد و تبلور امیدی محسوب می‌شد که به لطف و کرم امام‌رضا (ع) داشتند، بنابراین دفن متولیان یا همان نایب‌التولیه‌ها در جوار حرم رضوی سابقه‌ای دیرینه دارد؛ هرچند که مستندات مربوط‌به آن، امروزه کمتر دراختیار ماست و عموما از عهد صفوی فراتر نمی‌رود.
«خواجه‌عتیق منشی»، نخستین نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی در دوره صفوی است
متولیان عهد صفوی، مدفون در حرم مطهر رضوی
«خواجه‌عتیق منشی»، نخستین نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی در دوره صفوی، اولین نایب‌التولیه‌ای است که درباره دفن وی در حرم مطهر امام‌هشتم (ع) اطلاعات نسبتاکافی داریم. از سال درگذشت خواجه، اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما موقوفه مشهور وی در «کنه‌بیست» که تا امروز همچنان فعال و برقرار است، در سال ۹۳۱ قمری وقف حرم مطهر رضوی شد. خواجه‌عتیق، با نام کامل «عتیق‌علی‌بن‌احمد»، از وزرا و رجال سیاسی دربار شاه‌اسماعیل یکم و شاه‌تهماسب یکم صفوی و از نوادگان خواجه‌نصیرالدین طوسی بود.
او برای خودش در جوار حرم رضوی، آرامگاهی مجلل ترتیب داد که ظاهرا در محدوده مدرسه شاهرخی قدیم (مدرسه بالاسر) قرار داشت و بعدها، با توسعه حرم رضوی، در رواق دارالولایه قرار گرفت. به غیر از او می‌توان به میرزاابوطالب رضوی، از سلسله‌سادات رضوی مشهد، اشاره کرد که در سال ۱۰۳۰ قمری و دوره شاه‌عباس یکم صفوی، نایب‌التولیه آستان‌قدس شد.
او را که اصالتا مشهدی بود، بعد از وفات در «پایین‌پای مبارک» دفن کردند. نکته جالب توجه درمورد نایب‌التولیه‌های عصر صفوی و افشاری، این است که بیشتر آنها از سادات رضوی بودند، اما در دوره قاجار این رویه تغییر کرد و به‌جز میرزامحمدعلی رضوی، کسی از سادات به این مقام منصوب نشد.
از دیگر نایب‌التولیه‌های عصر صفوی که در حرم امام‌رئوف (ع) مدفون شدند، می‌توان به میرزاعبدالله حسینی‌اصفهانی اشاره کرد که در دوره شاه‌سلطان‌حسین و در سال ۱۱۲۲ قمری به این مقام رسید. میرزاعبدالله از خاندان سادات مرعشی اصفهان بود. او را بعد از وفات در «پایین‌پای حضرت» دفن کردند.
متولیان عهد افشاری و قاجاری، مدفون در حرم رضوی
درباره نایب‌التولیه‌هایی که در دوره افشاریه و قاجاریه در حرم رضوی دفن شدند، اطلاعات بیشتری داریم. لابد از خود می‌پرسید این وسط دوره زندیه چه می‌شود؟ واقعیت آن است که مشهد هیچ‌گاه در محدوده قلمرو سیاسی زندیه قرار نگرفت و کریم‌خان به پاس احترام نادرشاه، این شهر را در دست اعقاب وی باقی گذاشت و از این‌رو در شهر مشهد هیچ‌گاه حکومت زندیه برقرار نشد.
ازجمله افرادی که در این دوره نایب‌التولیه آستان‌قدس بودند و بعد از وفات در حرم مطهر دفن شدند، می‌توان به «میرزاابوطالب حسینی‌اصفهانی» اشاره کرد که در سال ۱۲۱۶ قمری دار فانی را وداع گفت و در «سکوی جنوبی درگاه داخلی صحن عتیق به‌سمت پایین‌خیابان» دفن شد. میرزاابوطالب این سمت را در زمان شاهرخ افشاری برعهده داشت.
به غیر از وی می‌توان به «سیدمحمد متولی» هم اشاره کرد که در سال ۱۱۷۶ قمری درگذشت و در سردابی که پدرش در حرم مطهر رضوی ساخته بود، به خاک سپرده شد؛ سردابی که محل دقیق آن را نمی‌دانیم. در عهد قاجار نیز، نایب‌التولیه‌هایی که در حرم امام‌هشتم (ع) دفن شدند، کم نبودند. «عبدالله خوئی» درگذشته به سال ۱۲۶۴ قمری، یکی از آنها بود که در دوره محمدشاه قاجار این سمت را برعهده داشت. او در جریان غائله پیش از شورش مشهور به «سالار»، در مسجد گوهرشاد به قتل رسید و پیکرش را در جنوب‌شرقی «دارالحفاظ» دفن کردند.
قبل از عبدالله خوئی نیز «میرزاموسی قائم‌مقام فراهانی» سمت نیابت تولیت را برعهده داشت که او را هم، بعد از درگذشت در «رواق دوم پشت‌سر حرم رضوی» به خاک سپردند. «علی‌اکبر قوام‌الملک‌شیرازی»، بانی ساختمان نقاره‌خانه بر فراز ایوان شرقی صحن عتیق، از دیگر نایب‌التولیه‌هایی است که در حرم رضوی به خاک سپرده شده است. او که در سال ۱۲۷۹ قمری به این مقام رسید، پس از درگذشت در سال ۱۲۸۲ قمری، در یکی از صفه‌های بین مسجد بالاسر و توحیدخانه مدفون شد.
ازمیان نایب‌التولیه‌های پس از وی که در اماکن متبرکه به خاک سپرده شدند، می‌توان به «میرزامحمدخان سپهسالار» اشاره کرد که در سال ۱۲۸۳ قمری، در عهد ناصرالدین‌شاه به این مقام رسید و در سال ۱۲۸۴ قمری دار فانی را وداع گفت و ظاهرا در توحیدخانه دفن شده است. (روایتی هم وجود دارد که وی را مدفون در دارالحفاظ می‌داند).
بعد از وی، «میرزاحسین‌خان سپهسالار» صدراعظم مشهور دوره قاجار که مدتی به‌عنوان نایب‌التولیه در مشهد حضور داشت، در سال ۱۲۹۸ قمری درگذشت و در دارالسیاده حرم مطهر رضوی دفن شد. پیکر «فتحعلی صاحب‌دیوان» که بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ قمری نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی بود نیز، بعد از درگذشت در سال ۱۳۱۴ قمری، از کرمان به مشهد منتقل و در گوشه شمالی رواق حاتم‌خانی دفن شد.
همچنین «محمدتقی‌میرزا رکن‌الدوله» که چهاربار به مقام نایب‌التولیه آستان‌قدس رسید، بعد از درگذشت در سال ۱۳۱۸ قمری، در دارالحفاظ حرم مطهر به خاک سپرده شد. از دیگر افراد قابل اشاره این دوره که دست‌برقضا در دوره پهلوی درگذشت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد، «مرتضی‌قلی‌خان طباطبایی‌نائینی» است.
او بین سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۴۴ قمری، چهار دوره نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی بود و در همین مدت، یکی از حجره‌های ضلع شمالی صحن عتیق را که مقابل پنجره فولاد قرار داشت، به‌صورت مقبره خانوادگی درآورد و آینه‌کاری کرد.
این حجره که امروز به انبار فرش تبدیل شده است، مقبره اوست و بر سردر ورودی آن، این موضوع در قاب یک کاشی زیبا، ثبت و ماندگار شده است. آخرین نایب‌التولیه دوره قاجار که در حرم مطهر رضوی مدفون شد، «حسین عرب» بود که پس از درگذشت در ۱۳۳۵ قمری (۱۲۹۵ خورشیدی) او را در دارالحفاظ حرم مطهر به خاک سپردند.
متولیان دوران پس از قاجار، مدفون در حرم رضوی
نایب‌التولیه‌هایی که در دوران پساقاجار در حرم مطهر دفن شدند، چندان متعدد نیستند. پیکر «محمدولی اسدی» نایب‌التولیه مشهور دوره رضاشاه را که در جریان قیام مسجد گوهرشاد، هدف سوءظن پهلوی اول قرار گرفت و سرانجام تیرباران شد، ابتدا در گورستان گلشور مشهد دفن کردند و بعد از شهریور ۱۳۲۰، به مقبره اختصاصی وی در صحن عتیق حرم رضوی انتقال دادند.
از دیگر افراد این دوره که می‌توان به نام وی اشاره کرد، «فخرالدین شادمان» است که از ۱۵ خرداد ۱۳۳۴ تا سال ۱۳۳۷ نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی بود. او پس از درگذشت، طبق وصیتش، در رواق دارالسرور حرم امام‌هشتم (ع) دفن شد.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، دو تن از تولیت‌های آستان‌قدس، در حرم مطهر امام‌رضا (ع) دفن شدند؛ نخست «مرحوم آیت‌الله عباس واعظ‌طبسی» که در ۱۴ اسفند سال ۱۳۹۴ درگذشت و پیکر وی را در توحیدخانه حرم رضوی به خاک سپردند و دوم، شهید خدمت، «آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی» که بین سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ خورشیدی مسئولیت تولیت آستان‌قدس‌رضوی را عهده‌دار بود.
وی در دوران ریاست‌جمهوری و بر اثر سقوط بالگرد به شهادت رسید و پیکر وی بعد از تشییعی باشکوه، در رواق دارالسلام حرم امام‌رئوف (ع) به خاک سپرده شد.
* این گزارش یکشنبه ۶ خردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۲۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
