روضه‌؛ یادگار قاجاری خانواده «سادات طباطبایی»

با این که روضه و روضه خوانی در مصائب ائمه به زمان خود این بزرگواران برمی‌گردد، اما منابع تاریخی، پیدایش جلسات روضه‌خوانی در ایران را به دوره صفویان نسبت می‌دهند.

شاید ریشه نامگذاری نوحه‌خوانی برای ائمه و این که مجالس ذکر مصیبت برای ائمه، «روضه» نامیده شده است، این باشد که آن زمان نوحه‌خوانان، از روی کتاب «روضه الشهدا» نوشته ملاحسین کاشفی سبزواری، مصایب ائمه را نقل می‌کردند و احتمالا رفته رفته، مجالس ذکر مصیبت را روضه نامیدند.

این کتاب که کمی قبل‌تر از روی کار آمدن صفویان به زبان فارسی نوشته شده، حاوی مطالبی درباره اتفاقاتی است که در کربلا افتاد و مصائبی که بر اهل بیت وارد آمد و کسانی که از روی این کتاب برای مردم می‌خواندند روضه خوان نامیده شدند.

بعد‌ها در زمان قاجار نیز این روضه‌خوانی‌ها ادامه پیدا کرد و تعزیه و پرده‌خوانی نیز به وجود آمد و تمام این‌ها دست به دست هم داد تا مجالس روضه رونق بگیرند و سینه به سینه به نسل‌های بعد منتقل شود.

با این حال در مورد منشاء پیدایش روضه‌های زنانه، اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما می‌شود حدس زد که دورهمی‌های زنانه برای بزرگداشت مقام شهدا و اهل بیت (س) قدمتی طولانی دارد و در زمان‌های مختلف، دارای کارکرد‌های مختلف بوده است.

به همین بهانه مصاحبه‌ای داشتیم با «اشرف سادات طباطبایی» از خانواده سادات علوی که شجره نامه‌ایی منصوب به امام حسین (ع) دارند. خانواده‌ای که روضه‌خوانی در آن سابقه‌ای طولانی دارد و امروز نیز پس از چند دهه چراغ این مراسم روشن است.  

راه روشن کردن مردم در همین جلسات است

- فکر می‌کنم برای شروع صحبت خوب باشد کمی از خودتان و خانواده بگویید تا بیشتر با شما آشنا شویم.
من متولد ۱۳۳۷ هستم و ۶ فرزند دارم که الان هر کدام چند بچه دارند. خانواده طباطبایی‌ها را هم که فکر می‌کنم شاید خیلی‌ها بشناسند، تقریبا می‌شود گفت به خاطر ازدواج‌های فامیلی، ریشه زیادی در نقاط مختلف کشور داریم.

- حداقل تا جایی که خود من، مادرم و مادربزرگم به خاطر داریم روضه‌های زنانه شما هیچگاه ترک نشده است و به صورت دوره‌ای در هر هفته در خانواده طباطبایی می‌چرخد.  شکل اصولی این روضه‌ها از چه وقت بوده است؟
حقیقتش این را نمی‌دانم، اما تا جایی که من می‌دانم در خانواده ما هر وقت که دختری به خانه بخت می‌رود، مادرش به او توصیه می‌کند برای برکت در زندگی یک مراسم روضه‌خوانی حتما در خانه‌اش برپا کند. تا جایی که مطلعم، در دوره رضاخان که امکان برگزاری مجالس بزرگ برای انتقال مفاهیم دینی و سیاسی نبوده و با سانسور جدی مواجه بودیم و جایی برای گفتن حرف حق باقی نبود.

یکی از راه‌های روشن کردن مردم، همین مجالس روضه زنانه بوده و بسیاری از تحول‌ها از همین مجلس رخ می‌داده است. در این که مجالس روضه زنانه یکی از اصلی‌ترین شیوه‌ها برای تربیت نسلی عاشورایی و محب اهل بیت (س) و ائمه اطهار (ع) است، شکی نیست. اما در طول زمان ماهیت این مجالس در بعضی مقاطع تغییر کرده است و کارکرد قبلی‌اش را از دست داده است. این که این تغییرات در چه مواردی مثبت و در چه مواردی منفی بود، باز بحث متفاوتی است.

اعتقادات انحرافی و خرافی بزرگ‌ترین آسیب

- اتفاقا ما می‌خواهیم درباره همین مسائل و موارد و آثار منفی و مثبت آن صحبت کنیم.
روضه‌های خانگی هم اثرات معنوی برای اهل آن خانه دارد و هم در تقویت روابط میان اهل محل با هم تاثیرگذار است و مکانی بسیار مناسب جهت «صله رحم» نیز هست. در این مجالس نه ساختار سازمانی برای نظم بخشی به کار‌ها وجود دارد و نه خبری از سلسله مراتب است و همین موضوع باعث می‌شود که افراد شرکت کننده در آن با هر دلی هر چه بیشتر کار را به سامان برسانند و همچنین این مجالس را محلی برای دیدار یکدیگر قرار دهند.

- این‌ها که گفتید آثار مثبت این جلسات بود، آثار منفی روضه‌ها را در چه می‌دانید؟
سطحی بودن مطالب مطرح شده و گرایش به اعتقادات انحرافی و خرافی از  مهم‌ترین آسیب‌ها به روضه‌های خانگی است. به طور معمول در روضه‌های خانگی از سخنرانی استفاده می‌شود که سطح سواد آن چنانی ندارد و بیشتر با تکیه بر مباحث احساساتی سعی در جذب مخاطبان بیشتری دارند.

شاید یکی از دلایل جذب مخاطبان سطح بالاتر به مباحث عجیب و غریب و نوظهور، همان ضعیف بودن مجالس عامیانه است و سوءاستفاده کنندگان از همین ضعف استفاده می‌کنند و مطالبی انحرافی را با پوششی زیبا و قشنگ و با بیانی جذاب، به خورد مستمع می‌دهند. همین‌طور متاسفانه برخی از روضه‌های خانگی به محلی برای مسابقه چشم و هم چشمی، غیبت، تهمت تبدیل شده که این موضوع دستاویزی خوبی برای سوء استفاده کنندگان است.

دختران‌مان را به روز بار بیاوریم

- خودتان چه کردید که این روز‌ها مجالس‌تان با استقبال زیادی روبرو شده است؟
امروز ما در جامعه با جوانانی سر و کار داریم که روحیات و گرایش‌های جدیدی دارند. یکی از دلایلی که باعث شده است دختران و زنان جوان ما آن چنان که باید و شاید در مجالس حضور نداشته باشند، این است که توقعات آن‌ها از این محافل خیلی بیشتر است؛ ولی این جلسات در شرایط فعلی جوابگوی تمامی نیاز‌های آن‌ها نیستند.

دختران و زنان تحصیل کرده ما دوست دارند وقتی در این جلسات شرکت می‌کنند، در کنار بهره‌برداری معنوی بتوانند از مسایل جهان اسلام یا مسایل جهانی هم مطلع شوند و یا حتی بتوانند مشکلات خودشان را با دیگران به ویژه افراد دارای اطلاعات حوزوی و آگاه به امور دینی در میان بگذارند.

ولی متاسفانه حضور خانم‌هایی (منظورم حاج خانم جلسه‌ای هاست) که تحصیلات دینی ندارند به فنون تبلیغ مجهز نشده و در عین حال هم نمی‌توانند به خوبی با نسل‌های جوان ارتباط برقرار کنند، نه تنها باعث بی محتوا شدن و طرد قشر جوان و فرهیخته از این مجالس می‌شود، بلکه می‌تواند زمینه ساز بروز بسیاری از مشکلات دیگر نیز باشد.

- منظورتان چه مشکلاتی است؟
متأسفانه در بسیاری از موارد ما شاهد هستیم که در جلسات مذهبی یک حاج خانم جلسه‌ای صِرف داشتن یک بلندگو و خواندن ادعیه پربرکاتی مانند زیارت عاشورا آن هم با کلی غلط، خیلی زود در بین مردم محبوب می‌شوند و پس از اینکه این امر به خود این خانم‌ها نیز مشتبه شد، خیلی زود خودشان را ذیصلاح تصور کرده و وارد مقوله‌های بسیار حساسی مثل احکام، تفسیر قرآن، تعبیر خواب و بیان ادعیه و اذکاری که در بسیاری از موارد هیچ سندی هم ندارند، می‌شوند.

ورود به چنین موضوعات و مسایلی نیازمند داشتن علم کافی است، ولی عدم اطلاع بیشتر مردم از درست و نادرست بودن موضوع‌های بیان شده در این جلسات، عاملی برای دامن زدن به خرافاتی شده که امروزه ما در سطح جامعه شاهد آن هستیم؛ خرافاتی مانند اینکه اگر مثلا ۱۰۰ عدد تسبیح خریده، آن را نذر کرده و بین مردم تقسیم کنید گره از مشکلات زندگی‌تان باز می‌شود! من همیشه گفته‌ام که اگر «آب باشد، مردم تیمم نمی‌کنند» و مطمئنم اگر زنان ما از اشتباه بودن مسایلی که برای آن‌ها گفته می‌شود، آگاهی داشته باشند، حتما با آن مقابله می‌کنند.

سطحی بودن مطالب مطرح شده و گرایش به اعتقادات انحرافی از مهم‌ترین آسیب‌ها به روضه‌های خانگی است

جلوتر از مراجع قدم بر نداشتیم

- خودتان در روضه‌هایتان چه گفتید و چه کردید که این مشکلات گریبان‌گیرتان نشود؟
اول از همه اینکه ما جلوتر از مراجع تقلید قدم برنداشتیم. دوم اینکه آن سادگی و صمیمیت را حفظ کردیم، شما هرگز در روضه‌های ما سفره‌های رنگارنگ نمی‌بینید، این را به یقین می‌گویم که در این چند سال هرگز  این اتفاق نیفتاده است و از طرفی ما سعی کردیم سنت‌ها را حفظ کنیم. از تفسیر بزرگان صحبت کردیم احترام و عزت خانواده را ارج گذاشتیم.

سعی کردیم به روز باشیم یعنی حرف‌ها  و بحث‌هایی که ادامه داشت هرگز دور از ذهن نبود، همان‌هایی که جوان‌ها درگیرش هستند. در جمع ما همه خودمانی هستند و هر کسی کاری دارد مطرح می‌کند؛ وقتی دختر‌های ما بنشینند و مسائل خانوادگی‌شان را پیش بزرگ‌تر‌ها بگویند حتما این جریان در خود روضه حل می‌شود، البته این فقط شامل خانواده نمی‌شود، بلکه همه مستمعان و مخاطبان، ما را امین خود می‌دانند. یکی از نکات بسیار مهم‌تر این است که فارغ از زمان روضه‌خوانی، در خانه ما به روی همه باز است، یعنی مردم هر کاری دارند همین جا انجام می‌دهند.

- بازخورد این اتفاقات چه بوده است؟
یکی از اتفاقاتی که در روضه‌های ما افتاد که شاید این روز‌ها به آن می‌بالیم این است که ما هرگز با فرزند آوری مخالف نبودیم، چرا که معتقدیم باید شیعه امیرالمومنین (ع) اضافه شود، هر خانمی در شرایطی که باردار بود و به محفل ما می‌آمد برایش از مادری می‌گفتیم و اینکه چه قدم بزرگی در اسلام بر می‌دارد. به مرور زمان خیلی‌ها را به مادر شدن ترغیب کردیم.

ما مادران را وادار می‌کنیم حتما فرزندان‌شان را همراه  خودشان بیاورند، شاید آن‌ها پای سخنرانی‌ها ننشینند، اما همین که در یک بخش از زندگی‌شان بدانند برای ائمه دوره هم جمع می‌شوند، همین رنگ و بوی خانوادگی را ارتقا داد.

لیسانسم را با همین بچه‌های روضه گرفتم

- گفتید به روز بودن، منظورتان چیست؟
یکی از چیز‌هایی که می‌توانم در مورد خودم مثال بزنم این است که مثلا من در کودکی نتوانستم درسم را ادامه بدهم، اوایل انقلاب دروس حوزوی را تمام کردم و مطالعات زیادی داشتم، همزمان که جنگ شد و ما در پشتیبانی جنگ مدام فعال بودیم و همین طور بچه‌ها بزرگ شده بودند و باید درس می‌خواندند، همین که از درس و ازدواج بچه‌ها فارغ شدم شروع کردم به ادامه تحصیل غیر حوزی. الان لیسانس طب سنتی دارم.

اتفاق جالبش این است که خیلی از همین جوان‌ها وقتی در همین روز‌ها به من کمک می‌کردند تا درسم را تمام کنم خودشان هم بعد از ازدواج انگیزه پیدا کردند که درس بخوانند و فکر نکنند که خانه‌داری مانع تعالی می‌شود.

من الان برای جوان‌تر‌ها بنا به تحقیق و پژوهش‌هایی که انجام دادم، طب سنتی و اسلامی را هم در روضه‌ها در کنار ذکر اهل بیت (ع) مطرح می‌کنم و نمی‌دانید چقدر علاقمند جمع شده‌اند و سئوالات زیادی حول محور خانه‌داری، فرزندآوری و همسرداری و ... می‌پرسند.

- دیده‌ام که در روضه‌هایتان به بچه‌های بی‌سرپرست کمک می‌کنید، جهیزیه جمع می‌کنید یا گاهی هم صندوق قرض الحسنه‌ای دارید.
ببینید، همه این‌ها به صورت دوره‌ای هست و در بیشتر روضه‌های خانگی پیش می‌آید. جوان‌ها دوست دارند خودشان این کار‌ها را انجام دهند، اما فکر ما در مراسم روی این جریان نیست، ما بیشتر می‌خواهیم مادرانی محب اهل بیت (س) و با سواد داشته باشیم. حالا ممکن است گاهی اتفاق‌های این چنینی هم رخ می‌دهد، اما سادگی هرگز نباید از مراسم دور شود.

اولین پیراهن مشکی را برای همین روضه‌ها پوشیدیم

- هیچ وقت سعی کردید برای مراسم‌تان از تبلیغ‌های خاص استفاده کنید؟
الان می‌بینیدکه در مجالس ما اصلا جا برای راه رفتن نیست. استفاده از روش‌های مختلف ارائه اطلاعات برای جذب مخاطب نیز آسیب‌زاست. شاید یکی از دلایل جذب مخاطبان سطح بالاتر به مباحث عجیب و غریب و نوظهور، همان ضعیف بودن مجالس عامیانه است و سوءاستفاده کنندگان از همین ضعف استفاده کرده و مطالبی انحرافی را با پوششی زیبا و قشنگ و با بیانی جذاب، به خورد مخاطبان تشنه‌شان می‌دهند دیده‌ام در برخی از مجالس ارائه مطالب ضد دین و خرافی، آن قدر طرفدار پیدا می‌کند که به راحتی نمی‌توان اثرات سوء آن‌ها را از بین برد و مستمع آن قدر محو این مباحث خلاف واقع می‌شوند که پس از مدتی سخنران و ارائه دهنده مطالب را مراد خود می‌دانند و به مریدی بی‌چون و چرا تبدیل می‌شوند.

متاسفانه در این بین کتاب‌ها و جزوات ترویج دهنده این گونه مطالب کم نیستند و به همان دلایلی که گفته شد، کمتر می‌توان روی این گونه مجالس و محتوای آن نظارت داشت. با این همه، هرگز نمی‌شود منکر فواید جلسات روضه خانگی شد.

این جلسات اگر هدفمند و علمی دنبال شوند می‌توانند یکی از بهترین مسیر‌ها برای ترویج سبک زندگی اسلامی و انتقال مفاهیمی باشند که در هیچ رسانه دیگری نظیرش پیدا نمی‌شود. کارکرد‌های آشکار و پنهان این جور مجالس و مشکلاتی که از طریق همین دورهمی‌های ساده حل شده آن قدر پررنگ و قابل اعتناست که اهمیت ادامه پیدا کردن آن را دو چندان می‌کند.

علاوه بر این، فراموش نکنیم که خیلی‌هایمان، چه زن چه و مرد، اولین پیراهن‌های مشکی‌مان را برای رفتن به همین روضه‌ها پوشیده‌ایم و اولین ذکر مصیبت‌ها را در کودکی در همین مجالس و از زبان همین روضه‌خوان‌های ساده و بی‌آلایش شنیده‌ایم و حزنی که امروز از مصائب ائمه در وجودمان شاخ و برگ پیدا کرده، ریشه‌اش در همان روضه‌های به ظاهر ساده شکل گرفته است. طوری که هنوز هم نوحه‌های قدیمی بیشتر از هر چیزی دل‌مان را می‌لرزاند و عشق کهنه به ائمه و اباعبدا... (ع) را هر روز تازه‌تر و زنده‌تر می‌کند.

* این گزارش پنج شنبه، ۱۳ آبان ۹۵ در شماره ۲۱۳ شهرآرامحله منطقه ۱۱ چاپ شده است