زمستان‌نشین و تابستان‌نشین خاص خانه اردکانیان

شعبان شریف| خانه تاریخی اردکانی در منطقه مرکزی مشهد و در نزدیکی حرم مطهر قرار دارد. اگر دقیق‌تر بخواهیم بگوییم این خانه در بولوار وحدت، وحدت ۲۱ (خیابان شهید سالاری‌مقدم) کوچه صفار هروی (کوچه ساربان‌ها) بن بست دوم سمت چپ، پلاک ۱۲۷ واقع شده است.

این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۳۹۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید؛ اما در سال ۱۳۹۱ از فهرست آثار ملی خارج شد.

تاریخچه و وجه تسمیه اثر

بنای منزل اردکانی دارای دو بخش اعیان نشین در ضلع شمالی و جنوبی (زمستان‌نشین و تابستان‌نشین) می‌باشد. توده ضلع شمالی این بنا در سال ۱۲۹۸ هجری شمسی، یعنی حدود یک قرن پیش در اواخر دوران قاجار ساخته شده است. توده ضلع‌جنوبی  یا تابستان‌نشین نیز در سال ۱۳۵۱ هجری قمری، حدود ۸۵ سال پیش؛ یعنی اوایل دوران پهلوی اول ساخته شده است.

مالک اولیه بنا حسین اردکانی از تجار معروف مشهد بوده که پشم، پنبه، روغن و... تجارت می‌کرده است. وی سال‌ها به همراه خانواده‌اش در این منزل زندگی می‌کردند. اردکانی بزرگ در سن ۶۳ سالگی فوت می‌کند و در سال ۱۳۵۳ دولابیان که از اقوام اردکانی بزرگ است این ملک را از فرزندان وی  خریداری می‌کند. دولابیان بعد از خرید ملک از ورثه اردکانی به همراه خانواده‌اش در این منزل زندگی می‌کند؛ اما هنوز منزل مورد بحث در بین اهالی محل به اردکانی مشهور می‌باشد.

نوع و توضیحات مالکیت اثر

همان‌طور که گفته شد مالک اولیه این بنای تاریخی حاج‌حسین اردکانی بوده که بعد از فوتش ورثه وی در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی خانه را  به دولابیان فروختند و مالکیت کنونی این بنا با خانواده دولابیان می‌باشد.

 ویژگی اثر

مهم‌ترین ویژگی منزل اردکانی وجود عناصر اصلی کالبد خانه‌های سنتی ایران در آن می‌باشد که عبارتند از حیاط مرکزی، تابستان‌نشین، زمستان‌نشین، تنورخانه، شاه‌نشین، آب انبار و حوض‌خانه.

کاشی‌کاری‌های بسیار زیبا موجود در نمای ساختمان در بخش مربوط به دوران قاجار از دیگر ویژگی‌های این بنا محسوب می‌شود. ویژگی مهم دیگری که در این بنا دیده می‌شود، امکان مشاهده تفاوت در سبک معماری و تزیینات با توجه به تفاوت در دوران ساخت دو بخش اعیان‌نشین  شمالی و جنوبی می‌باشد.

مشخصات اثر

ورودی بنا در ضلع شمالی و در یک کوچه بن‌بست قرار دارد. سطح این کوچه از سطح کوچه صفار شاهرودی (کوچه ساربان‌ها) پایین‌تر است. بعد از عبور از ورودی اصلی به فضای کوچکی وارد می‌شویم که در سمت راست آن آشپزخانه قرار دارد.

در سمت چپ نیز دو اتاق به چشم می‌خورد که اتاق اول مربوط به فرزندان خانواده و اتاق دوم که اتاق کوچکی است متعلق به آشپز خانواده بوده است. در کنار درب ورودی تعدادی پله وجود دارد که به طبقه اول می‌رسد. در طبقه اول در سمت راست اتاق سه دری مخصوص پذیرایی از میهمان و در سمت چپ یک اتاق دیگر وجود دارد.

این خانه دارای دو قسمت تابستان‌نشین در جنوب  و زمستان‌نشین در شمال است. در قسمت زمستان‌نشین پهنای اتاق‌ها کم است و علتش این است که آفتاب تا انتهای عمق اتاق نفوذ کند و در بخش تابستان‌نشین برعکس می‌باشد.

در طبقه هم‌کف از درب رو به روی درب اصلی وارد حیاط مرکزی می‌شویم. در قسمت جنوبی منزل که همان تابستان‌نشین خانه می‌باشد و ایوان در طبقه اول  و سایه‌بانی درطبقه هم‌کف وجود دارد که از نفوذ  نور خورشید به داخل اتاق‌ها جلوگیری می‌کند. در طبقه هم‌کف در سمت راست یک اتاق وجود داردکه محل هیزم بوده و در ضلع غربی اتاق در گذشته یک تنور وجود داشته است.

اتاق دیگری در وسط قرار دارد که در ضلع جنوبی اتاق، سه انبار برای نگهداری برنج و روغن بوده و حوض‌خانه نیز در کنار این اتاق بوده است. در ضلع شرقی حوض‌خانه آب انباری وجود داشته که آب حوض از طریق این آب انبار تامین شده است. در حال حاضر این آب انبار تخریب شده و از بین رفته است. طبقه بالای آن هم شامل سه اتاق و ایوانی با چهار ستون چوبی در دو ضلع شرقی و جنوبی و پلکانی برای رسیدن به بام پلکانی که از طبقه همکف به این طبقه رسیده است، می‌باشد.

در ضلع‌شرقی حیاط چند انبار در طبقه هم‌کف و یک پلکان که به ایوان ضلع شرقی می‌رسد، وجود دارد. تزیینات بنا در بخش قاجاریه شامل کاشی‌کاری‌های بسیار زیبا در سنتوری‌های بالای پنجره‌ها و قسمت‌های دیگر دیوار‌ها می‌باشد.

 کتیبه کاشی کاری شده‌ای در بخش پیش‌آمدگی قسمت زمستان‌نشین قرار دارد که آیه (انا فتحنا لک فتحا مبینا) و تاریخ ۱۳۵۱ بر آن نقش بسته است. از زمان ساخت و نصب این کتیبه اطلاع دقیقی در دست نیست.

نوع بهره‌برداری اثر

این بنا از زمان ساخت تاکنون به عنوان منزل مسکونی مورد استفاده بوده است.

توضیح دخل و تصرفات 
انجام شده و مشهود در اثر 

خوشبختانه در این اثر مالک دخل و تصرف چندانی انجام نداده است. تنها تغییرات در این بنا مسدود کردن محل یکی از پنجره‌های قسمت زمستان‌نشین با آجر و تکرار این عمل در محل یکی از درب‌های این قسمت و جای‌گذاری دری کوچک‌تر در آن محل بوده است. همچنین سیمان‌کاری دیوار‌های نمای ساختمان قاجاری و دیوار‌های حیاط در طبقه هم‌کف که این عمل به علت تخریب‌نما ناشی از نفوذ رطوبت انجام شده است.

وضعیت این خانه تاریخی نسبت به طرح تفصیلی

با بررسی طرح تفصیلی در پهنه پیرامونی این اثر ارزشمند تاریخی، به وضوح می‌توان موقعیت خوب بنا را مشاهده کرد و به این نتیجه رسید که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می‌تواند علاوه بر پیگیری عدم خروج بنا‌های تاریخی از فهرست آثار ملی، این خانه تاریخی را بار دیگر در این فهرست جای داده و نسبت به حفظ و مرمت آن 
اقدام نماید.

* این گزارش پنجشنبه  ۲۱ دی ۱۳۹۶ درشماره ۲۶ شهرآرا محله منطقه ثامن به چاپ رسیده است.