استفاده بهینه خانه تاریخی محمدی از سایه و آفتاب

شعبان شریف| منزل مسکونی «محمدی» در خیابان نواب صفوی، خیابان عباسقلی‌خان، کوچۀ محمدیه، کوچۀ شهید رکابی، پلاک ۹۹ قرار دارد. اگرچه این بنا ثبت ملی شده است، اما برای خیلی از اهالی منطقه و مسئولان شهر شناخته شده نیست.

وجه تسمیه

بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بنا در حدود صدسال پیش ساخته شده است؛ مالک اولیۀ آن «صراف» نامی بوده است که اطلاعات زیادی دربارۀ شغل و موقعیت اجتماعی‌اش در دست نیست؛ فقط می‌توان در همین حد اشاره کرد که ایشان حدود ۷۰سال پیش منزل خود را به آقای محمدی فروخته است. از آن زمان تاکنون آقای محمدی مالک این خانه است؛ به همین‌دلیل خانه به نام «محمدی» در میان مردم شهره شده است.

بررسی‌های میدانی به ما می‌گوید که کاربری این منزل از ابتدای ساخت تا حدود ۶ سال پیش مسکونی بوده است، اما در چندسال اخیر علاوه‌بر کاربری مسکونی به‌عنوان مسافرخانه نیز استفاده می‌شده است، البته اغلب مسافرانی که در این خانه ساکن می‌شوند یا آشنای صاحب‌خانه یا جزو زائران پاکستانی امام رضا (ع) هستند.

متأسفانه تاکنون هیچ‌گونه پژوهشی در مورد این خانه انجام نشده است. همان‌طورکه ذکر شد فقط می‌دانیم مالک اولیه پس از حدود ۳۰سال سکونت، منزل را به خانوادۀ «محمدی» واگذر می‌کند؛ از آن زمان تاکنون آقای محمدی و پسرش در این خانه زندگی می‌کنند.

حریم اثر

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هیچ‌گونه اقدامی درخصوص تعیین حریم این بنا انجام نداده است، اما با‌توجه‌به اینکه منزلِ هم‌جوار این بنا تخریب شده و تا چندی دیگر ساخته می‌شود، خطر خدشه‌دارشدن حریم بصری این بنا نیز وجود دارد.

از طرفی دیگر، قرارگیری خانۀ تاریخی «محمدی» نسبت‌به املاک هم‌جوارش قدری نگران‌کننده است؛ به این معنا که خانه مقداری جلوتر از قسمت‌های هم‌جوارش قرار گرفته و اگر بنابر عقب‌نشینی این قسمت از خیابان باشد، حریم این بنای تاریخی چندان مشخص نیست و باید برای آن چاره‌ای اندیشید.

ویژگی اصلی

ویژگی خاص این بنا همان دوران ساخت آن، یعنی دورۀ قاجاریه، است. معماری آن دوران را می‌توان به‌وضوح در این بنا دید. نوع خاص تزئینات و آجرکاری، که ترکیبی از فرم‌های دوران خود و فُرم‌های وام‌گرفته‌شده است، می‌تواند از خصوصیات بارز خانۀ «محمدی» به‌حساب آید.

از دیگر ویژگی‌های این خانه جهت‌گیری یکی از اضلاع حیاط به جانب قبله است که هم بیشترین میزان سایه را در ساعات تب‌آلود تابستان فراهم می‌آورد و هم زمینۀ نفوذ بیشتر نور حرارت‌بخش آفتاب را به اعماق اتاق‌ها در زمستان ممکن می‌سازد.

مشخصات معماری

این بنا در یک طرف حیاط و در دوطبقه ساخته شده است. تنها ورودی آن در ضلع شرقیِ دیوار‌های حیاط واقع شده است و به این ترتیب پس از گذر از یک دالان کوتاه، وارد حیاط می‌شویم که کمی پایین‌تر از خیابان است. تزئینات نمای آن، کاشی‌کاری و آجرکاری است؛ البته از این نما و زیبایی‌هایش فقط بخش اعظم کاشی‌کاری‌ها باقی مانده و قسمت آجرکاری و دیگر بخش‌های نمای ساختمان یا تخریب شده یا اینکه سیمان سفید روی آن را پوشانده است.

آجرکاری‌های نمای این خانه از نوع خفته‌راسته یک‌طرفه جناغی است. البته در یک دیوار حیاط (دیوار سمت چپ توده) طاقی‌های فرورفته‌ای با سکو‌هایی کوتاه در پایین آن دیده می‌شود که آجرکاری داخل آن‌ها کمی متفاوت‌تر است؛ آجرکاری داخل این طاق‌ها، خفته‌راسته یک‌درمیان گُل‌دار است.

در فضای داخل ساختمان هم می‌توان تزئیناتی را مشاهده کرد؛ این تزئینات اغلب سالم، از نوع گچ‌بری و نقاشی هستند. نمای طبقۀ پایین شامل ۴پنجره و یک درب ورودی در وسط است که به اتاق‌ها تقارن بخشیده است. نمای طبقۀ بالا هم شامل ۷پنجره است که پنجرۀ بالای ورودی، سنتوری بزرگتری درمقایسه با سایر پنجره‌ها دارد. باید این نکته را هم اشاره کرد که بخشی از طبقۀ پایین، که از نمای بالا حذف شده است، به‌دلیل الحاقات بعدی بناست؛ این بخش شامل یک تودۀ یک‌طبقه در سمت راست بنا می‌شود.

وضعیت نسبی خانه محمدی مناسب است و تنها بخش‌های داخلی و بخشی از کاشی‌کاری نما به مرمت فوری نیاز دارد

نوع بهره‌برداری

تغییرکاربری این خانه به مسافرخانه درطول سال‌های گذشته، تغییراتی را در شکل بنا نیز به‌وجود آورده است؛ اما مهم‌ترین دخل‌وتصرف انجام‌شده، همان الحاق تودۀ یک‌طبقه در ضلع شمالی است که حدود ۳۰سال قبل انجام شده است.بام این تودۀ الحاقی به‌عنوان تراسی برای طبقۀ دوم استفاده می‌شود.

همچنین ساختن دو سرویس بهداشتی در دیوار روبه‌روی تودۀ اصلی بنا برای پاسخگویی به مسافران ازجمله همین تصرفات است. دخل‌وتصرفات نما هم شامل سیمان‌کردن بخش‌هایی از نما و تعویض درب‌وپنجره‌های قدیمی با درب‌و‌پنجره‌های آهنی است. با این تفاسیر تعمیرات زیادی در این بنا صورت نگرفته است؛ تنها تعمیرات انجام‌شده مربوط‌به سنگ‌فرش حیاط در بخش‌هایی است که تخریب شده یا مرمت بخش‌هایی از نماست که رطوبت باعث خرابی آن شده است.

وضعیت موجود

با‌توجه‌به مراقبت‌های صاحب‌خانه از این اثر و جریان‌داشتن زندگی در آن، می‌توان گفت که وضعیت نسبی منزل مسکونی آقای محمدی مناسب است و تنها بخش‌های داخلی بنا و بخشی از کاشی‌کاری نما به مرمت فوری نیاز دارد.


* این گزارش پنجشنبه ۱۳ مهر ۱۳۹۶در شماره ۲۵۴ شهرارا محله منطقه ثامن به چاپ رسیده است.