تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
آخوندخراسانی؛ نامی گم‌شده در کوچه تاریخ
مردم مشهد در دوران قاجار، کوچه آخوندخراسانی ۶ را به‌عنوان بخش انتهایی کوچه حوض‌مونس می‌شناختند که راسته کوچه سراب را به بازار بزرگ شهر متصل می‌کرد*؛ کوچه‌ای که محل آمد و شد بزرگان و نامداران زیادی بوده، اما ماندگارترین نامش را وامدار حضور امیر تیمور کلالی است. کسی که عنوان وزیر دولت مصدق را داشته و جز او خاندان معروفش نقش موثری در اقتصاد و سیاستِ مشهدِ دوران قاجار تا پهلوی داشته‌اند.
* البته این مسیر از گذشته تا هنوز، ورودی دیگری هم داشته که راسته دیگر کوچه سراب (خیابان شاه‌رضای آن دوران و آیت‌ا... خزعلی کنونی) را به بازار می‌رساند. از این مسیر اکنون تنها حدود ۲۰ متر (موسوم به آخوندخراسانی ۴) باقی مانده است.
درباره امیرتیمور
محمدابراهیم امیرتیمور کلالی را باید مهم‌ترین شخصیت ساکن کوچه در ادوار مختلف دانست. وی وزیر کار و سپس وزیر کشور دولت دکترمصدق بود. او مدتی رئیس شهربانی کل کشور شد و بعد از آن، چند دوره نماینده مردم فردوس و طبس و مشهد و کاشمر در مجلس شورای ملی شد.
یکی از دختران وی، همسر ژنرال اسکندرمیرزا، اولین رئیس‌جمهور پاکستان، شد. امیرتیمور سال‌ها در خانه‌باغ پدرش، نصرت‌الملک (واقع در کوچه‌ای که ابتدا به نام پدرش و سپس به نام وی معروف شد) زندگی می‌کرد. پدر وی علیمردان‌خان، رئیس ایل تیموری بود که پس از شکست دادن ترکمن‌های حمله‌کننده به مشهد ازسوی ناصرالدین‌شاه، به نصرت‌الملک ملقب شد.
او در محدوده خیابان خسروی‌نو علاوه‌بر ساختن خانه‌باغی برای سکونت خود، بنا‌هایی عام‌المنفعه، چون «حوض نصرت‌الملک» و «حمام نصرت‌الملک» را ساخته بود. ناگفته نماند که بخش مهمی از خانه‌باغ امیرتیمور، هنگام ساخت خیابان خسروی‌نو (به شرط قطع نکردن چنار بزرگ آن) دراختیار شهرداری قرار گرفت، اما پس از مدتی شهردار وقت، آن درخت را قطع کرد.
بقایای این خانه که اکنون تنها در ورودی و بخشی از دیوارش باقی مانده است، اوایل دهه ۶۰ به بنیادشهید واگذار شد و برای مدتی تشییع پیکر شهدا در اینجا برگزار می‌شد، ولی اکنون درحال تبدیل شدن به مجتمع مسکونی باب‌الجواد (ع) است.
کوچه امیرتیمور در دوره قاجار
براساس آنچه دالمج در نقشه‌های مشهد دوره قاجار ثبت کرده است، کوچه امیر تیمور در سال ۱۲۴۸ خورشیدی دارای چند بنای شاخص هویتی بود که برخی از آنها در طول زمان، آن‌چنان تخریب شدند که اکنون حتی حدودشان هم به‌درستی مشخص نیست؛ برای نمونه ابتدای مسیر (البته از ورودی کنونی آخوندخراسانی ۴)، قراولخا‌نه‌ای برای استقرار محافظان شهر وجود داشت که اکنون جایش را دو منزل مسکونی، پر کرده است.
در محل تلاقی آخوند خراسانی ۶ با کوچه شوکت‌الدوله، قراولخانه دیگری بود که اکنون بخشی از خیابان اندرزگو شده است. دیگر بنای قدیم کوچه که اکنون هیچ اثری از آن نیست، باغ موسوم به «خادم‌باشی» است که روزگاری، محل زندگی سرکشیک کل آستان قدس‌رضوی بود. همچنین از عمارت و حمام علیمردان‌خان، هیچ اثری باقی نمانده است و تنها محدوده آن که بعد‌ها به خانه‌باغ امیرتیمور کلالی تبدیل شد، مشخص است.
در این میان، «تکیه کربلایی‌معصومه» تنها بنایی است که نه‌تن‌ها تاکنون به زندگی خود ادامه داده، بلکه تکثیر هم شده است؛ زیرا اکنون یک مسجد و یک حسینیه به نام خاله معصومه (در دو طرف نخستین پیچ مشترک کوچه‌های آخوندخراسانی ۴ و ۶) وجود دارد که کتیبه نصب‌شده بر سردر آن، سال ۱۲۸۰ قمری را نشان می‌دهد.
این یعنی این دو بنا به احتمال بسیار همان تکیه کربلایی‌معصومه ترسیم‌شده در نقشه دالمج است. ناگفته نماند که دالمج هنگام ترسیم مسیر این کوچه، چهار فرعی جنوبی و دو فرعی شمالی برای آن تعیین کرد که برخی فرعی‌های جنوبی آن، هنوز هم قابل شناسایی هستند.
کوچه امیرتیمور در دوره پهلوی
کوچه آخوندخراسانی ۶ که بیشتر به‌دلیل وجود بنای «انصارالحجه» در ابتدای آن به این نام مشهور است، بیشترین تغییر را در دوره پهلوی به خود دیده است.
این کوچه ابتدا در همان دهه نخست سده ۱۴ خورشیدی با ایجاد خیابان خسروی (خیابان کج) مانند کوچه حوض‌مونس، یکی از دو مسیر ارتباطی خود را با راسته کوچه سراب از دست می‌دهد و در ادامه نیز با تکمیل خیابان شاه‌رضا (آخوندخراسانی فعلی یا همان خیابان خاکی)، دومین مسیر ارتباطی خویش با کوچه سراب و همچنین کوچه حوض‌مونس را از دست می‌دهد و به کوچه‌ای مستقل تبدیل می‌شود؛ کوچه‌ای که خیابان خاکی را به بازار بزرگ مشهد، وصل می‌کند.
تغییرات کوچه در دوران پهلوی به اینجا ختم نمی‌شود؛ با ایجاد خیابان خسروی‌نو (شهید اندرزگوی کنونی)، بخش بزرگی از انتهای کوچه نیز که محل تلاقی آن با کوچه شوکت‌الدوله و درنتیجه اتصالش به بازار بزرگ شهر بود، در دل خیابان قرار گرفت تا این کوچه تبدیل به میا‌ن‌بری بین خیابان‌های خاکی و خسروی‌نو وقت شود.
ناگفته نماند در این دوران با وجود حذف دو فرعی شمالی کوچه (یکی در دهه اول سده گذشته و دیگری در سال‌های پایانی دوران پهلوی) شاهد افزایش فرعی‌های جنوبی آن به شش عدد هستیم.
وجه‌تسمیه کوچه
نکته جالب توجه دیگر درباره این کوچه، نام آن است. براساس نقشه موجود از سال ۱۳۱۰ خورشیدی موسوم به «نقشه توسعه مشهد» و همچنین نقشه سال ۱۳۲۵، کوچه آخوند خراسانی ۶ در این دوران به کوچه نصرت‌الملک مشهور بوده، اما نام آن در نقشه ۱۳۳۳ به نام فرزند نصرت‌الملک یعنی امیرتیمور کلالی، وزیر کابینه دولت دکترمصدق، تغییر کرده است. همچنین در این نقشه‌ها دومین فرعی جنوبی کوچه که مسیر ارتباطی آن با کوچه خواجه‌روشنایی یا آخوندخراسانی ۸ است، به نام کوچه «صفا» معرفی شده است.
مهم‌ترین بنا‌های کوچه امیرتیمور
مهم‌ترین بنا‌های این کوچه در دوران پهلوی‌ها به‌جز منزل مسکونی امیرتیمور کلالی (ایجادشده بر روی بقایای خانه علیمردان‌خان) و مسجد خاله معصومه، بنای انتهای فرعی چهارم جنوبی کوچه است. این بنا ابتدا مدتی میزبان اداره ژاندارمری خراسان بود و سپس از سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ دراختیار آموزش‌وپرورش قرار گرفت و با نام دبیرستان پسرانه «اسدی» تابلو خورد.
همچنین از سال ۱۳۴۷ به این‌سو، نخستین پلاک ورودی سمت جنوبی کوچه (پلاکی که در مجاورت خیابان آخوندخراسانی قرار دارد) به خیریه انصارالحجه (عج) اختصاص پیدا کرده است. این خیریه با وجود وقف بنا‌های بی‌شمار در سطح شهر برای فعالیت‌های آن، هنوز در نخستین مکان خود به فعالیت ادامه می‌دهد.
سرانجام اینکه از سال ۱۳۲۳ خورشیدی، تعدادی از نخستین نسل کارکنان شرکت برق منطقه‌ای خراسان، حسینیه‌ای را درمقابل مسجد قاجاری تکیه کربلایی‌معصومه با همان نام تأسیس کردند که اکنون، میزبان «هیئت فدویان صاحب‌الزمان (عج)» است.
کوچه امیرتیمور و این روزهایش
نخستین پلاک جنوبی کوچه آخوندخراسانی ۶ (در امتداد کوچه شهیدرواقی یا حوض‌مونس در سمت شرقی خیابان آخوندخراسانی قرار دارد) همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، به خیریه انصارالحجه (عج) اختصاص دارد.
در پلاک شمالی ورودی این کوچه هم بنای دیگری سقف و ستون خورده است که نخستین پلاک بخش جنوبی کوچه آخوندخراسانی ۴ (شهید علی‌اکبر ظهوریان) محسوب می‌شود. پس از این پلاک نیز یک پلاک مشترک و همچنین یک فرعی واقع شده است.
ناگفته نماند که پشت بنای انصارالحجه، نخستین فرعی جنوبی کوچه قرار گرفته است که خود میزبان دو فرعی بن‌بست است. دومین فرعی قرارگرفته در این محدوده، نام یکی از معدود کوچه‌های دردار کنونی مشهد را دراختیار دارد.
همچنین پس از مسجد خاله‌معصومه دو مجموعه مسکونی و سپس در اصلی پارکینگ عمومی خسروی که البته در طبقات بالای آن شرکت توسعه گردشگری شهرداری مشهد مستقر است، قرار دارد. سمت دیگر کوچه هم دو واحد مسکونی و دو مغازه تعطیل با کاربری انباری دیده می‌شود.
جناح شمالی کوچه پس از پارکینگ خسروی تاحدود ۱۰ متر به محل تلاقی کوچه با خیابان اندرزگو اختصاص دارد و تنها موضوع درخورتوجه در این بخش، دیوار‌ها و در چوبی کهن باقی‌مانده از خانه امیرتیمور است.
البته وضعیت جناح جنوبی کوچه، بسیار متفاوت‌تر از جناح شمالی آن است. این بخش از کوچه، شامل تعدادی بنای پهلوی دوم، تعدادی بنای نوساز با نمای آجر سه‌سانت و پنج کوچه فرعی است که دو فرعی از این جمع (یعنی همان فرعی نخست که زمانی کوچه صفا خوانده می‌شد) و فرعی شماره ۴، به کوچه خواجه‌روشنایی ختم می‌شوند و سه فرعی دیگر که یکی از آنها میزبان بیت‌الرضا (ع) است، بن‌بست هستند.
ناگفته نماند که چهارمین فرعی از این جمع (دومین راه ارتباطی دو کوچه خواجه‌روشنایی و امیرتیمور است) به‌دلیل قرار داشتن دبیرستان طالقانی (پیش از انقلاب اسلامی، اسدی نام داشته است) در آن، نزد مردم به کوچه «دبیرستان» معروف است.
در بین خانه‌های حاشیه جنوبی کوچه، علاوه‌بر بنا‌های یادشده، دو خانه زیبا هم وجود دارد که یکی از آنها، بنایی آجرنما متعلق به حاج‌حسین سیلانی است که در نمای آن، متن حدیث سلسله‌الذهب به‌صورت کتیبه‌ای از کاشی نصب شده و دومین خانه هم که متعلق به سیدحسین مجتهدزاده بوده است، دارای کاشی قدیمی مزین به کلمه مبارک «بسم‌الله» سرانجام در محل تلاقی این کوچه با خیابان شهیداندرزگو (درست مقابل تابلویی که بر روی آن اندرزگوی ۱۸ و شهیدعلی‌اکبر ظهوریان حک شده است) سرای قدیمی محمودیه قرار دارد که روزگاری از مهم‌ترین مراکز فروش قالی دست‌باف مشهد بوده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
