روستاهایی که منطقه ۳ را ساختند

گسترش شهر مشهد و افزایش جمعیت باعث شد تا شهرداری مناطق برای ارائه خدمات بهتر راه‌اندازی شود. شهرداری منطقه ۳ مشهد هم کار خود را در سال ۱۳۶۲ با ۵ ناحیه آغاز کرد. از سال ۱۳۶۲ تا سال ۱۳۷۱ مناطق ۴ و ۵ و بخشی از منطقه ۶ شهرداری کنونی، جزو شهرداری منطقه ۳ بودند و سپس تفکیک شدند.

سال ۱۳۷۸ قسمتی از جنوب غربی شهرداری منطقه ۳ به منطقه ثامن پیوست و تعدادی از روستا‌های شمال مشهد به این منطقه متصل شد.

منطقه ما در حال حاضر حدود ۲۶ میلیون‌متر مربع وسعت دارد و به لحاظ جغرافیایی در شمال شرقی مشهد واقع شده که از شمال به رودخانه کشف‌رود، از جنوب به خیابان آیت‌ا... شیرازی و از شرق به خیابان آیت‌ا... بهجت و بولوار طبرسی و از غرب به خیابان آیت‌الله عبادی (خواجه ربیع) و محور جاده کلات منتهی می‌شود.

شمال منطقه ۳ تقریبا بعد از بولوار مجلسی در حدود ۴۰-۵۰ سال قبل سبقه روستایی داشته‌است. به گونه‌ای که این وضعیت در نام‌گذاری فعلی برخی از محلات مثل سیس‌آباد، خواجه ربیع و... مشاهده می‌شود.

روستا‌هایی همچون خیرآباد، سمزقند، صحرایی، سی بی سی و... که در حال حاضر در جنوب صدمتری فجر واقع هستند، نمونه‌ای از این روستا‌ها به شمار می‌آیند؛ بنابراین می‌توان گفت بخش زیادی از اراضی این محدوده، کاربری کشاورزی داشته که به مرور زمان و در اثر توسعه شهر، به کاربری مسکونی یا تجاری تغییر یافته‌است.

بنا به گفته بزرگان و مورخان، این وضعیت تا قبل از دهه ۵۰ در منطقه به راحتی قابل مشاهده بوده‌است. با استقرار فضا‌های مهمی نظیر ایستگاه راه‌آهن، سیلوگندم و... سایر فضا‌های مهم که از سال‌های قبل در بافت روستایی به چشم می‌خورد، کم‌کم پهنه‌های روستایی با افزایش جمعیت روبه‌رو و در بافت شهری ادغام شدند تا به نوعی بافت اولیه منطقه را شکل دهند.

پس از انقلاب به دلیل شکل‌گیری خیابان‌های مهم منطقه مثل محور گاز، رسالت، طبرسی، مجلسی، آیت‌ا... عبادی و... سرعت تحولات منطقه بیش از پیش شد و با اتصال محدوده‌های واقع در شمال صدمتری فجر به محدوده منطقه، وسعت آن به بالاترین حد رسید.

هم‌اکنون به دلیل وجود اراضی خالی و کشاورزی موجود در منطقه، بسیاری از افرادی که از سایر کشور‌های همسایه و البته استان به شهر مشهد مهاجرت می‌کنند، در این اراضی اسکان پیدا می‌کنند.

به همین دلیل منطقه ۳، تبدیل به یکی از مناطق دارای تحولات سریع در سطح شهر مشهد شده‌است. به گونه‌ای که اراضی واقع در این منطقه به عنوان پتانسیلی جهت رونق حاشیه‌نشینی در شهر مشهد به شمار می‌آید.

در این شماره علاوه بر اینکه با قدیمی‌های منطقه گفتگو کردیم، سری هم به اداره اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی زدیم و به نقشه‌های قدیم مشهد دسترسی پیدا کردیم تا براساس آن‌ها و در حد بضاعت خود، تحولات این بخش از شهر را از دهه ۵۰ به این طرف، به مناسبت ۴۰ سالگی انقلاب اسلامی بررسی کنیم.

چاهش یا چایش

بسیاری از شهروندان منطقه ۳ که از کشور‌های همسایه و استان‌های هم‌جوار به مشهد مهاجرت کردند و ساکن شدند، از ۴۰ سال قبل محله خواجه‌ربیع و بهمن اطلاعاتی ندارند.

جالب است بدانید حدود ۴۰ سال پیش، خواجه‌ربیع و بهمن، منطقه‌ای ارباب‌نشین بوده و بیشتر به نام روستای «چاهش» شهرت داشته‌است. این روستا چشمه، قبرستان و کالی به همین نام داشته‌است.

روستای چاهش سال ۱۳۷۹، ۱۷۰ هکتار اراضی زراعی و ۲ چاه موتور داشته و ۱۷۰ خانوار در آنجا زندگی می‌کردند. چنار‌های پیشین روستای چاهش هنوز بین اهالی معروف است، اما امروزه از آن محیط سرسبز با درختان سربه فلک کشیده هیچ رد و نشانی به جای نمانده‌است.

این روستا در دهه ۸۰ به محدوده شهری پیوست. اگر بخواهیم نقشه‌ای از محدوده این روستا و البته محله بهمن کنونی ترسیم کنیم، شبیه ذوزنقه است. ذوزنقه‌ای که ۲ ضلع آن را حدفاصل میدان امام‌حسین (ع) تا انتهای بولوار بهمن و میدان امام‌حسین (ع) تا خیابان شهید چراغچی ۱۱ تشکیل ‌می‌دهد.

کلته بوقه

تا ۴۰ سال قبل در محدوده بولوار ۲۲ بهمن کنونی، زمین‌های زراعی کلاته بوغا واقع شده‌بود که از طرف غربی و شمال غربی به روستای مال‌آباد، از طرف شمال شرقی به آرامگاه خواجه‌ربیع و روستای گلشاد، از طرف شرق به زمین‌های قلعه خواجه‌ربیع (خیابان خواجه‌ربیع)، از جنوب غربی به خود روستای کلاته بوغا و از طرف جنوب به روستای چاهش و نخودک محدود می‌شد.

این روستا که بیشتر اهالی آن را کلته بوقه می‌خوانند، بعد از انقلاب به شهرک قدس تغییر نام داد. بنا به گفته اهالی خواجه‌ربیع، حدود دهه ۵۰ جاده مال‌رو میان مشهد و کلات برقرار بود و اگر زائری از کلات قصد سفر به مشهد را داشت، می‌بایست با اسب و الاغ و... ۴ روزی در راه می‌بود تا به مشهد برسد.

دهه ۶۰ راه موصلاتی جدید از کلات به مشهد احداث شد که قسمتی از راه از میان اراضی کلاته بوغا گذشت. از این رو زمین‌های حاشیه جاده، تغییر کاربری دادند و به منطقه مسکونی تبدیل شدند.

به دنبال این تغییر و تحولات، محله‌ای به نام جاده کلات ایجاد شد. چند سال بعد با احداث سینما بهمن، نام این محله بولوار بهمن و بعد‌ها به بولوار ۲۲ بهمن تغییر پیدا کرد.

روستای کلاته بوغا در دهه ۸۰ به محدوده شهری منطقه ۳ پیوست. در این روستا آن موقع ۲۵۰ خانوار زندگی می‌کردند که بیشترشان از هم‌وطنان کُردمان بودند.

سیس‌آباد یا سی سواد

محدوده رسالت شمالی ۹۱ و اطراف آن در دهه ۵۰ به روستای «سی سواد» شهرت داشته‌است. علت این نام‌گذاری بنا به گفته اهالی، بالابودن سواد مکتبی بزرگان این روستا در قدیم بوده، اما به مرور زمان اسم این روستا با گویش مردم به سیس‌آباد تغییر پیدا کرده‌است.

پس از پیروزی انقلاب، مهاجرت گسترده‌ای از طرف روستا‌ها به سمت مشهد اوج گرفت و به مرور در اطراف این روستا، زمین‌های کشاورزی به مسکونی تبدیل شد تا اینکه در ابتدای دهه ۹۰ به محدوده شهری متصل شد.

جالب است بدانید شغل بسیاری از اهالی محله سیس‌آباد، کشاورزی و دام‌پروری بوده و هست و برخی از آنان برای بسیاری از شهروندان شغل ایجاد کرده‌اند. نمونه حی و حاضرش حاجی زارع است که الآن در همین محله گاوداری دارد و حدود ۳۰ کارگر برایش کار می‌کنند.

قدمت ساخت قلعه سیس‌آباد به درستی مشخص نیست، اما معتمدان و بزرگان این محله اظهار می‌کنند که در زمان حمله ترکمانان آسیای میانه به مشهد، این قلعه‌ها وجود داشته و پاسداران قلعه با استفاده از برج‌های نگهبانی از روستا در برابر خطرات احتمالی مراقبت می‌کردند.

۳ روستای کوچک دیگر به نام‌های قلعه داروغه، قلعه عیش‌آباد و قلعه کدخدا و یک قلعه دوطبقه در محل کنونی مجتمع آموزشی سیس‌آباد ویژه ارباب‌های روستا وجود داشته‌است. این قلعه دوطبقه گنبد‌های خشتی و سقف‌های چوبی داشته که با گذشت زمان هیچ اثری از آن باقی نمانده‌است.

دهه ۵۰ و ۶۰ در این روستا حدود ۱۳۰ خانوار زندگی می‌کردند و حالا که جزو محدوده شهری است، حدود ۳ هزار خانوار و نزدیک به ۱۰ هزار نفر جمعیت دارد.

اگر بخواهیم مکان کنونی سیس‌آباد را آدرس بدهیم، باید گفت که در حاشیه راست جاده کارخانه سیمان، بعد از روستای جوفروش و قبل از روستا‌های ده‌رود و کشف‌رود قرار دارد.

این محدوده پس از پیروزی انقلاب، به خصوص در دهه ۹۰ به ضمیمه شهر پیوست و در حال حاضر شهرداری نسبت به ارائه خدمات مثل آسفالت کوچه و خیابان‌های خاکی آن اقدام می‌کند.

شقاه یا شقا

اگر از بزرگ‌تر‌ها و قدیمی‌های پشت راه‌آهن مشهد، بین خیابان گاز و فاطمیه و خیابان مسلم‌ابن‌عقیل در رابطه با تاریخچه محله خود بپرسید، در پاسخ خواهندگفت که محله‌شان جزو اراضی شقا یا شقاه بوده‌است.

در این اراضی قلعه یزدی‌ها، قلعه بالا و قلعه پایین، ۳ صحرا و ۶ جفت زمین زراعی بوده‌است و حدود دهه ۶۰ این ۳ قلعه به محدوده شهری متصل شد. در حال حاضر بخشی از محله‌های گاز و فاطمیه جزو اراضی شقا هستند. از مهم‌ترین خیابان‌های این محلات می‌توان به خیابان حبیب‌ابن‌مظاهر، فاطمیه، مسلم، گاز و... اشاره کرد.

بزرگ‌ترین سیلوی خاورمیانه در بُقرآباد

جالب است بدانید ۱۸ آذرماه ۱۳۵۴ کلنگ ساخت سیلوی مشهد که بزرگ‌ترین سیلوی گندم خاورمیانه بود، با حضور وزیر وقت زده‌شد و این سیلو سال ۱۳۶۱ یعنی ۷ سال بعد از کلنگ‌زنی افتتاح شد.

غیر از آن سیلوی بزرگ ۱۱۳ هزارتنی، یک بنای قدیمی‌تر هم هست که کمتر از آن صحبت می‌شود. این سیلوی قدیمی را هم سال۱۳۴۰ ساخته‌اند که البته  هنوز فعال است.

به‌ صورت بسیار خلاصه، سیلویی که سال ۱۳۶۱ افتتاح شد، بزرگ‌ترین سیلوی حال حاضر کشور و با ظرفیت ۱۱۳ هزار تُن است. کار احداث این بنای بسیار عظیم، ۲۸ آذرماه سال ۱۳۵۴ آغاز شد.

قرار بود احداث این بنای بزرگ، تنها ۲۰ ماه طول بکشد، اما در ۲۱ آذرماه سال ۱۳۶۱، با حضور مسئولان استانی و کشوری به بهره‌برداری رسید. سیلوی گندم مشهد، روی اراضی بُقرآباد ساخته شده‌است.

در آن زمان، هنوز این اراضی، آباد نبود و مردم در آنجا کشاورزی می‌کردند. بعدها، یعنی از اوایل دهه ۱۳۶۰ خورشیدی، با احداث خیابان طالقانی در کنار سیلو، آبادانی منطقه شروع شد.

این خیابان از وسط روستای قدیمی بُقرآباد یا همان باقرآباد عبور می‌کرد. محدوده روستای بقرآباد در حال حاضر پشت ساختمان راه‌آهن یعنی بولوار مجلسی، حدفاصل انتهای خیابان‌های شیخ صدوق و فاطمیه و سمت راست انتهای فاطمیه است.

قلعه صحرایی

دیگر مکان روستایی منطقه ۳ که اکنون در دل شهر قرار دارد، قلعه صحرایی است. این روستا در حاشیه شمالی شهر مشهد و در کنار موقوفات آستان قدس واقع شده‌بود.

چون صحرایی موقوفه نبوده، خبری از قدمتش نداریم. آستان قدس رضوی در سال ۱۳۴۴ بخشی از زمین‌های خود را به مردم واگذار کرد تا برای خود سرپناهی داشته‌باشند و سپس بخشی از قلعه صحرایی را که آن زمان به نام قلعه قاینی‌ها هم شهرت داشت، از محمدحسین بهادرزاده قندهاری خرید.

این مجموعه مدتی پس از آن، یعنی در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به شهر پیوست. صحرایی پیش از اینکه به شهر بپیوندد، ۴ قلعه به نام‌های خردو، کرمانی‌ها، کاشی‌ها و قاینی‌ها یا کل برات و همچنین ۱۰۰ خانوار و ۹۰ هکتار اراضی داشت که در آن با ۲ صحرا و ۸ جفت گاو زراعت می‌شد.

البته تا سال ۱۳۷۳ آثار این قلعه‌ها قابل رؤیت بوده‌است و در حال حاضر تنها نام کلانتری این منطقه به نام کلانتری صحرایی در خیابان رسالت ۵۴ به جای مانده‌است.

اگر بخواهیم محل پیشین قلعه صحرایی را ترسیم کنیم، باید بگوییم شمال آن در حاشیه راست جاده مشهد-کارخانه سیمان (خیابان رسالت فعلی) و جنوب آن در بزرگراه فجر، شمال خیابان گاز شرقی و غرب خیابان طبرسی، انتهای خیابان رسالت، ۱۰ متری حجت، کنار مسجد صاحب‌الزمان (عج) واقع شده‌است.

قلعه عطار

محله بلال واقع در ناحیه ۳ منطقه ما در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ به نام روستای عطار شهرت داشته‌است. این روستا حدود سال ۱۳۷۰ با ۶ خانوار و تقریبا ۴۰ هکتار زمین زراعی به محدوده شهری پیوست.

قلعه پیشین آن در گوشه شمال شرقی میدان امام‌حسین (ع)، داخل ۲۰‌متری بلال، ۱۰ متری عطار یا رسالت ۷۲ قرار داشته‌است. بوستان فجر و قسمتی از بوستان بهار، بخشی از روستا و زمین‌ها زراعی عطار بوده‌است.

گلشاد

روستای گلشاد را اکنون با نام کوی گلشاد یا محله خواجه‌ربیع می‌شناسند. کوی گلشاد در حال حاضر در شمال غربی باغ خواجه‌ربیع واقع شده‌است و بنا به گفته مورخان، اراضی این محدوده، مالکی به نام گلشاد موفقی داشته که پس از فوتش خیابان‌های سمت چپ باغ خواجه‌ربیع با همین نام شهرت دارد.

البته شهرداری هم با همین نام، آن را نام‌گذاری کرده‌است. از سابقه تاریخی این روستا چیزی دستگیرمان نشد. بیش از ۵۰۰ خانوار در این محدوده زندگی می‌کنند.

دیش دیش

مزرعه دیش دیش از اراضی تبادکان، جزو موقوفه سروقدی بوده‌است. این مزرعه یک شبانه‌روز آب از قنات دیش دیش داشته‌است. این روستا و مزرعه که بیشتر به دیش دیش معروف بوده، در ابتدای خیابان طبرسی شمالی قرار گرفته‌است و بعد از سال ۱۳۸۰ به منطقه ۳ پیوست.

اگر بخواهیم مکان دقیق قلعه دیش دیش را روی نقشه کنونی ترسیم کنیم، باید گفت دقیقا خیابان طبرسی شمالی ۱۲ است. این روستا حدود ۶۰-۷۰ هکتار زمین داشته و میان روستا‌های رده، محمدآباد، سیس‌آباد، جوفروش و صحرایی قرار داشته‌است.