هم زمان با ساخت خیابان فلکه در اطراف حرم در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، احداث خیابان دیگری هم در میانه بالاخیابان کلید می خورد. خیابانی که برخلاف دیگر خیابان ها، متولی ساخت آن آستان قدس رضوی است. ساخت این خیابان در اراضی باغ تولیت (چهارراه شهدای فعلی) شروع می شود تا این محدوده را به چهارباغ، گنبدسبز و اراضی جنوبی مشهد متصل کند.
هم زمان با ساخت خیابان فلکه در اطراف حرم در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، احداث خیابان دیگری هم در میانه بالاخیابان کلید می خورد. خیابانی که برخلاف دیگر خیابان ها، متولی ساخت آن آستان قدس رضوی است. ساخت این خیابان در اراضی باغ تولیت (چهارراه شهدای فعلی) شروع می شود تا این محدوده را به چهارباغ، گنبدسبز و اراضی جنوبی مشهد متصل کند.
اگرچه بیشتر خیابان مذکور در اراضی باغی آستان قدس واقع شده است بااین همه، از اواخر بهار 1308 برای ادامه آن با مشارکت بلدیه تخریب هایی هم صورت می گیرد. در این نوبت از داستان تخریب های مشهد به سراغ خیابان شاهرضا و شکل گیری اش رفته ایم.
خیابان 30هزارتومانی مشهد
از اسناد آستان قدس و بلدیه مشهد که بگذریم نخستین خبر عمومی، کشیدن خیابان شاهرضا، در روزنامه «آزادی» مشهد است. این روزنامه در شماره 14 اردیبهشت 1308 با تیتر «خیابان شاهرضا» نوشته است «به موجب مندرجات جرائد مرکز، نقشه های خیابان های مشهد که از طرف بلدیه به مرکز فرستاده شده تصویب و سی هزار تومان برای کشیدن خیابان شاهرضا تعیین گردیده است.»
خرابی خیابان پهلوی تا اول کوچه نجدالسلطنه رسیده و خیابان شاهرضا نیز که باید تا ارگ امتداد داده شود، مشغول تقویم نمودن منازلی می باشند که در خط خیابان واقع است
سه روز بعد همین روزنامه خبر ساختن خیابان را می دهد؛ «چون از طرف وزارت داخله سی هزار تومان برای ساختمان خیابان های مشهد تصویب و به مالیه خراسان دستور پرداخت داده شده، کمیسیونی در اداره ایالتی تشکیل و قرار ساختن خیابان ها داده شد.»
دراین بین اما نرسیدن بودجه بلدیه شروع کار را چندهفته ای به تأخیر می اندازد و «اجرای منظور عمومی» ممکن نمی شود تا 16 خرداد 1308 که خبری درباره خیابان شاهرضا در کنار ساخت خیابان پهلوی در روزنامه آزادی منتشر می شود. در این خبر آمده است؛ «خرابی خیابان پهلوی تا اول کوچه نجدالسلطنه رسیده و خیابان شاهرضا نیز که باید تا ارگ امتداد داده شود، مشغول تقویم نمودن منازلی می باشند که در خط خیابان واقع است.»
روشن شدن ابتدای خیابان
تا هفته اول تیر ۱۳۰۸ بودجه بلدیه همچنان تصویب نشده اما کار به خوبی پیش رفته و قسمت اعظم خیابان که در باغ تولیت واقع شده است، از طرف اداره آستان قدس ساخته می شود. همین است که در خبری که جریده آزادی در 23 تیر منتشر کرده است از «نصب چراغ» خیابان شاهرضا می خوانیم؛ «از طرف اداره بلدیه در سراسر خیابان شاهرضا چراغ های برق نصب گردیده و چند شب است روشن می شود.»
خیابان هایی برای اتصال به شاهرضا
هنگام شروع کار خیابان شاهرضا، بحث اتصال انتهای آن به خیابان در حال احداث ارگ و دروازه عیدگاه (فلکه آب) نیز مطرح بوده است، آزادی در شماره 1 مرداد 1308 درباره این موضوع نوشته است؛ «حسب الامر مرکز قرار شده است که امتداد خیابان شاهرضا به ارگ موقوف باشد و در دو نقطه ای که اکنون ساختمان خیابان تمام شده (درب منزل آقای دکتر طبیب اعظم)، میدان وسیعی ساخته، ازیک طرف خیابان را به زیر بازارچه سراب امتداد داده به خیابان پهلوی که از ارگ به بالاخیابان کشیده می شود متصل کنند و از طرف دیگر مستقیما به حمام شاه و دروازه عیدگاه امتداد دهند.»
منظور از «طبیب اعظم» دکتر سید‌موسی خان حجازی است. این لقب از طریق مادر موسی خان که امین مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه است، برای او گرفته می شود. طبیب اعظم به دعوت معیرالملک والی خراسان به مشهد می آید و به عنوان رئیس دارالشفای رازی (درمانگاه رازی) مشغول خدمت می شود. او همچنین مسئول بهداری مشهد (در زمان کلنل محمدتقی خان پسیان) و نخستین پزشک قانونی شهر مشهد بوده است. منزل دکتر حجازی در حاشیه چهارراه خسروی فعلی واقع بوده است.
رونق گرفتن خیابان جدید
البته گویا نقشه اجرای دو خیابانی که بناست از شاهرضا منشعب شود چندان روشن نیست برای همین شهریور «حسب الامر دولت برای نظارت در امور خرابی و ساختمان خیابان ها» مقرر می شود که یک کمیسیون «مرکب از امارت لشکر شرق، کفالت محترم ایالت، آقای رئیس نظمیه و آقای رئیس مالیه» تشکیل شود تا تصمیماتش از سوی بلدیه اجرایی شود.
در این مدت البته برخی مغازه های حاشیه شاهرضا پر شده و برای جذب مشتریان تبلیغ می کنند. از جمله مغازه تجدد پاک نیا که 12 آبان در روزنامه آزادی تبلیغ کرده است؛ «به عموم آقایان اعلام می دارد که در خیابان شاهرضا جنب دارالتولیه به تازگی مغازه تأسیس شده به نام «تجدد پاک نیا»، در این مغازه به جهت آقایان محترم و خوانین محترمه از هر قبیل لباس و پالتوهای دوخت آلمان وارد شده و به قیمت خیلی مناسب و نیز اشیای خرازی از هر قبیل ساعت پشت دست و بغلی و پیراهن پشمی زنانه و مردانه و بلوز و دامن های بچه گانه و غیره موجود است به قیمت مناسب فروش می شود...»
تعطیلی بخش جنوبی، ادامه بخش شمالی
دی 1308 موضوع ادامه خیابان شاهرضا همچنان مورد بحث است و «گویا دو سه نظریه جهت امتداد آن» مطرح می شود. «اخذ تصمیم قطعی و اینکه خیابان طوری امتداد بیابد که مخارج آن کمتر و سریع الحصول تر و برای زیبایی و احتیاجات شهر مفیدتر باشد» بر عهده «کمیسیونی مرکب از آقای والی و آقای امیر لشکر و آقای اسدی تولیت و چند نفر دیگر از آقایان رؤسای دوایر» گذاشته می شود. بر اثر تصمیم همین کمیسیون تغییر مسیر خیابان مصوب می شود.
«آزادی» در شماره 10 تیر 1309 نوشته است؛ «خیابان به موجب اطلاع واصله خیابان شاهرضا را که اخیرا مذاکره بود مستقیما تا خارج شهر ادامه دهند از دو سه روز قبل تغییر داده شده و مقرر گردیده که از کوچه حوض مونس امتداد داده نزدیک ارگ به خیابان پهلوی متصل نمایند.»
خیابان شاهرضا قرار است به طرف مریض خانه آمریکایی امتداد یابد. از خانه حاج حسینعلی قندهاری شروع به خرابی کرده اند
به این صورت کار امتداد خیابان به سمت جنوب تعطیل می شود اما بنا می شود قدری به سمت شمال ادامه یابد. روزنامه بهار در شماره 28 تیر 1309 نوشته است؛ «خیابان شاهرضا قرار است به طرف مریض خانه آمریکایی امتداد یابد. از خانه حاج حسینعلی قندهاری شروع به خرابی کرده اند.
تأخیر امتداد خیابان شاهرضا و تغییراتی که در نقشه آن حاصل شده موجب نگرانی اشخاص علاقه مند گردیده. خوب است مقامات مربوطه آخرین تصمیم خود را در این موضوع به موقع اجرا گذارده و رفع نگرانی مردم را بنمایند.» روزنامه اطلاعات هم در شماره ۱ شهریور ۱۳۰۹ ذیل خبری با عنوان «شروع به احداث خیابان از مشهد» می نویسد؛ «برای امتداد خیابان شاهرضا به طرف مریض خانه آمریکایی اداره بلدیه با صاحبان منازل داخل مذاکره شده که زودتر منازل را تقویم نموده و شروع به خرابی نمایند.»
رسیدن شاهرضا به مریض خانه آمریکایی ها
خبر های بعدی از خیابان شاهرضا بیشتر مربوط به بخش شمالی است تا جنوبی. درواقع بیشترین اقدامات مربوط به خیابان مجاور باغ نادری است. روزنامه آزادی 27 اردیبهشت 1310 می نویسد؛ «مطالعات راجع به کشیدن خیابان شاهرضا از کنار حمام حاج هاشم خان به طور مستقیم تا خارج شهر خاتمه یافته و چند روز قبل نصب بیدق به عمل آمد.»
همین روزنامه 14 مرداد از تقویم منازل قسمت شمالی به طرف مریض خانه آمریکایی گفته و 28 مرداد نوشته است؛ «برای امتداد خیابان شاهرضا از بالا خیابان به پاچنار و خارج شهر سه روز است که از طرف اداره بلدیه به تقویم منازلی که در مسیر خیابان واقع می شود مشغول گردیده اند.»
این رویه تا دو سال بعد ادامه دارد؛ در سال 1312 همچنان اتفاقات بیشتر به بخش شمالی خیابان مذکور تعلق دارد. روزنامه بهار در 9 اردیبهشت این سال از شروع سنگ فرش کردن خیابان شاهرضا در کنار خیابان پهلوی و کوچ چهارباغ به همت اداره بلدیه می گوید و 11 مهر 1312 هم می نویسد؛ «از طرف اداره بلدیه تصمیم گرفته شده است که قسمت شمالی خیابان شاهرضا امتداد داده شود و فعلا مشغول نقشه برداری و نصب بیرق می باشد و به معلوم در همین چندروزه شروع به افتتاح خیابان خواهد شد.»
پایان برای جشن هزاره فردوسی
در زمستان اما بلدیه نیم نگاهی به بخش جنوبی دارد. بهار به تاریخ 9 بهمن 1312 می نویسد؛ «از طرف اداره بلدیه تصمیم به اتمام خرابی چند باب منزل که در امتداد جنوبی خیابان شاهرضا باقی بود گرفته شده و حسب الامر ریاست محترم بلدیه آقای رئیس ساختمان شروع به خراب کردن منازل مزبور نموده اند.»
این روزنامه در بند ششم گزارش ٢٥ فروردین ۱۳۱۳ خود که از اقدامات عمرانی آقای جم والی وقت خراسان داده، چنین نوشته است؛ «در قسمت جنوبی خیابان شاهرضا نیز خاک برداری و تسطیح شروع شده است و قبرستان خواجه روشنایی که در وسط خیابان مزبور تلی تشکیل داده بود، خاک برداری شده و نقاطی که محتاج به خاکریزی است از خاک های آن خاکریزی شده و روی آن ها با خاک های غیر قبرستان پوشیده می شود.»
از آنجایی که بناست در مهر سال 1313 جشن هزاره فردوسی در مشهد برگزار شود کار در بخش جنوبی در این سال متوقف و رها نمی شود
از آنجایی که بناست در مهر سال 1313 جشن هزاره فردوسی در مشهد برگزار شود کار در بخش جنوبی در این سال متوقف و رها نمی شود، طوری که 27 شهریور از ساختمان سازی در جنبین آن می خوانیم. روزنامه بهار می نویسد؛ «قسمت جنوبی خیابان شاهرضا که چندی قبل از طرف اداره بلدیه امتداد داده شده لیکن بعضی منازل طرفین آن هنوز اقدام به خرابی نکرده بودند اخیرا از طرف اداره بلدیه حریم خیابان تعیین و منازل واقعه در مسیر خیابان را خراب کرده و در جنبین خیابان هم شروع به ساختمان سازی شده است.»
در نهایت بعد از برگزاری جشن هزاره فردوسی و در اردیبهشت 1314 «از طرف اداره بلدیه اقداماتی برای شروع به ساختمان و امتداد خیابان هایی که از سال گذشته ناتمام مانده است» به عمل می آید و در نظر گرفته می شود که خیابان شاهرضا را همچون خیابان های پهلوی و طبرسی در این سال «امتداد بدهند و یک قسمت از خیابان های عظیم را با آسفالت یا غیر آن تسطیح نمایند.»
صورت تقویم ۴ باب دکان و حیات و عمارت پشت دکاکین منزل آقای وهاب‌زاده واقع در مسیر خیابان شاهرضا. قیمت املاک وهاب‌زاده ۵۷۹۰ تومان برآورد شده است که ۱۶۲۰ تومان آن به‌واسطه مرغوبیت ایجاد شده برای باقیمانده املاک کسر شده و ۴۱۷۰ تومان در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۰۹ به صاحب منزل داده شده است .
برگه سوم و آخر صورت تقویم جمع کل آنچه که در خیابان واقع شده است؛ بنا بر اطلاعات این صورت به سال 1307 تعداد ۷۵ دالان، کوچه، منزل و دکان در جریان ساخت بخش اول خیابان شاهرضا به میزان74/28607مترمربع برای تخریب تقویم شده است.
تصویری از نامه وزیر دربار پهلوی به وزارت داخله مورخ 18 اردیبهشت 1308 درباره ساخت خیابان شاهرضا که 9 روز قبل دستور ساختش داده شده بود. در این نامه آمده «به‌طوری‌که در هیئت محترم وزرا عظام مذاکره و تصمیم اتخاذ شد مقرر فرمایید درخواست ۳۰ هزار تومان اعتبار مصارف خیابان‌سازی شهر مشهد مقدس را صادر و وجه آن از وزارت جلیله مالیه دریافت گردد که به دست یاری و مباشرت ایالت جلیله خراسان و بلدیه شهر مشهد و نظارت جناب آقای اسدی نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به ساختمان خیابان مزبور شروع و انجام گرد.»
الله یار خان قاجار دَوَلو ملقب به آصف الدوله، دایی محمدشاه، هم زمان با سلطنت او والی خراسان می شود. حضور چندساله او به عنوان حاکم سبب می شود که ته مانده باغ های «چهارباغ» عهد تیموری مشهد به تملکش درآیند و این باغ در میان مردم به «باغ‌آصف الدوله» مشهور شود.
آصف الدوله چند سال بعد، در سال ۱۲۶۲ هجری قمری از محمدشاه اجازه سفر به بیت ا ... الحرام را می گیرد، البته قبل از آن، برای دو پسرش از شاه حکم می گیرد؛ یکی حکم «تولیت آستان قدس رضوی» برای محمدحسن خان سالار و دیگری حکم منصب «نایب الحکومه» خراسان برای محمدعلی خان.
چندان طول نمی کشد که سالار با برادر خود هم داستان شده و در محرم همین سال در سودای حکومت، علیه دولت مرکزی طغیان می کنند؛ طغیانی که با فراز و نشیب هایش چند سالی طول می کشد و در نهایت در زمان ناصرالدین شاه و مصادف با شنبه هشتم جمادی الاولی ۱۲۶۶ هجری قمری، مقارن عید نوروز به تدبیر امیرکبیر و با فتح مشهد فرو می خوابد. به دنبال آن، سالار با دو فرزندش، امیر اصلان خان و یزدان بخش خان، و برادرش، محمد علی خان بیگلربیگی، اعدام می شوند و به مصادره خانه های آصف الدوله نیز حکم داده می شود.
دومین اداره ای که به شاهرضا می آید اداره کل تجارت است. این اداره در روزهای پایانی سال 1311 چند باب از مغازه های خالی این خیابان را برای جمع آوری اجناس ممنوعه اجاره می کند
سالار که در طغیان خود تا سبزوار را تصرف کرده بود، به گنجینه های حرم مطهر رضوی نیز دست درازی کرده و دستور داده تا از سیم و زر آستانه سکه بزنند و خرج سوارانش کنند. از این رو پس از کشته شدنش، فرزند دیگرش، محمدقلی خان، باغ، کاروان سرا و قنات و حمام سالار را از طریق وقف به آستان قدس واگذار کرد.
باغی که محمدقلی خان به جبران جسارت پدر خود به آستانه می بخشد، در واقع همان باغ آصف الدوله یا مانده های چهارباغ قدیمی مشهد است. از دوره ناصرالدین شاه به بعد این باغ ها مورد استفاده آستان قدس رضوی قرار می گیرند. در اوایل قرن گذشته ابتدا مرکز ادارات آستان قدس و دفتر نایب التولیه ها از صحن عتیق به باغ سالار منتقل شده و دارالتولیه در بخش غربی همین باغ دایر می شود.
سپس در بخش شرقی باغ، انبار کارپردازی و شرکت فلاحتی وابسته به آستان قدس رضوی و چندین اتاق دیگر دایر می شود و باغ سالار یا باغ آصف الدوله در این دوره به باغ تولیه یا باغ آستان قدس رضوی مشهور می شود. این باغ در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به واسطه احداث خیابان شاهرضا که از طرف اداره آستان قدس خیابانی به عرض سی ذرع و طول ۴۴۰ ذرع، در اراضی باغ تولیت احداث می شود، دو نیم می گردد.
شاهرضا، ابتدا تا کوچه سراب و سپس تا خیابان خسروی نو (احداث ۱۳۰۹ خورشیدی) ادامه می یابد. در جریان احداث این خیابان، از سوی آستانه۱۱۳ دربند دکان در حاشیه آن ساخته می شود. ادارات آستان قدس، انحصار دولتی دخانیات، اداره کل تجارت و تلفن مرکزی مشهد و مطبعه خراسان و روزنامه بهار (ضلع شرقی) و عمارت نیابت تولیت آستانه و کارخانه چراغ برق شرکت روشنایی (ضلع غربی) مهم ترین مراکزی هستند که در این خیابان واقع می شوند.
بعد از ادارات آستان قدس که از قبل در مجاورت خیابان شاهرضا قرار دارد، دائره انحصار دخانیات، نخستین اداره ای است که برای تمرکز ماشین های توتون بری به خیابان شاهرضا نقل مکان می کند. روزنامه اطلاعات چاپ تهران در شماره 6 شهریور ۱۳۰۹ نوشته است «از مشهد اطلاع می دهند دائره انحصار دخانیات چند باب از دکان های خیابان شاهرضا را برای تمرکز ماشین آلات سیگاری ها اختصاص داده و ساختمان های جدیدی به دکاکین مزبور اضافه خواهد شد و تمام سیگار فروش ها باید ماشین های خود را به دکان مزبور انتقال دهند.» دومین اداره ای که به شاهرضا می آید اداره کل تجارت است. این اداره در روزهای پایانی سال 1311 چند باب از مغازه های خالی این خیابان را برای جمع آوری اجناس ممنوعه اجاره می کند. روزنامه بهار در شماره 6 فروردین این سال می نویسد؛ «بر حسب دستور اداره کل تجارت چند روز است از طرف ایالت جلیله خراسان توسط آقای پارسا نماینده اداره کل تجارت اقدامات لازمه برای جمع آوری اجناس ممنوعه به عمل آمده و شش باب دکان در خیابان شاهرضا برای تمرکز دادن اجناس مزبور تهیه شده و مقرر گردیده است دارندگان اجناس ممنوعه به محل مزبور مراجعه نموده و برای تحویل دادن اجناس خود وقت بگیرند و از روز شنبه عده ای مراجعه نموده وقت گرفته اند.»
شاهرضا همچنین پس از شکل گیری ابتدا از طرف اداره بلدیه به طول ۵۰۰ ذرع تا کوچه ارگ امتداد می یابد و بعد ۱۰۲۹ ذرع دیگر هم تا خارج شهر ادامه می یابد تا طولش در مجموع ۱۹۹۹ ذرع باشد.
کوچه های قدیمی خیابان شاهرضا
ضلع شرقی از بالاخیابان (سمت چپ): ١. کوچه باغ تولیت: به کوچه های چهارباغ، پنجه و مسجد نقاشی منتهی می شود. ٢. کوچه شوکت الدوله: به کوچه های پنجه، حمام مستشار و حوض نصرت الملک منتهی می شود. ٣. کوچه صفا: به کوچه حمام نصرت الملک می رسد. ۴. کوچه حوض مونس: به کوچه صفا منتهی می شود. ۵. کوچه پشت حیطه حاج کربلایی علی: به کوچه حاج کربلایی علی و کوچه قبرستان خواجه روشنایی منتهی می شود. ۶. کوچه مطبعه: به کوچه خواجه روشنایی منتهی می شود.
ضلع غربی از بالاخیابان (سمت راست): ۱. کوچه سراب: به خیابان امام خمینی (ره) منتهی می شود. ٢. کوچه حوض مونس: به خیابان خسروی منتهی می شود.
تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
