چرخش چرخ و فلک در تاریخ شهربازی‌های مشهد

تفریح مشهدی‌ها در اوایل قرن به گشت و گذار در باغ‌های شهر به‌ویژه باغ وکیل‌آباد و الندشت تا باغ ملی خلاصه می‌شد. در آن میان گاهی شوق تماشای جهان هم عده‌ای را پای تماشای عکس‌های سیاه و سفید شهر فرنگ می‌نشانده تا چرخی بی اتول و طیاره در سیاره خاکی بزنند. در این میانه اگر هم به‌ندرت سیرکی به سمت مشهد می‌آمد، مردم برای تماشای نمایشش سر و دست می‌شکستند. باقی روز مردم بودند و بازی‌های محلی که کوچک و بزرگ نمی‌شناخته است. از الک و دولک بازی بگیرید تا ترنا وتیله بازی که تا هنوز هم در برخی محلات حیات دارند و موج سرگرمی اهالی مشهدند خاصه به وقت تابستان.

بعدها بچه‌ها با چرخ و فلک‌های امروزی آسمان چندمتری بالای سرشان را فتح کردند و به شکوه این فتح، صدای خنده‌هایشان تا کجا که پرواز نکرد. این تفریحات در ادامه با ایجاد نخستین شهر بازی مشهد در سال 1351خورشیدی در پارک ملت مشهد صفایی دیگرگونه پیدا کرد. اکنون پارک ملت با داشتن فانفار هشتادمتری عنوان بلندترین چرخ‌وفلک خاورمیانه را دارد اما هنوز آن فانفار قدیمی 30 متری از حافظه شهر و بچه‌های دهه‌60 و 70مشهد پاک نمی‌شود. مگر می‌شود یادمان برود که توی کابین‌های رنگی‌اش نشسته بودیم و مشهد را زیر پایمان تماشا می‌کردیم و از این تجربه خاص، کیفور بودیم.

در اوج بودیم که کابین با‌شتاب می‌آمد پایین و دلمان زیرو‌رو می‌شد و ناخودآگاه خنده امانمان را می‌برید. همه این‌ها برای خانواده‌های عیال‌وار مشهدی کافی بود تا حداقل ماهی یک بار، خودشان را به شهربازی پارک ملت یا کوهستان پارک شادی برسانند و آن تجربه‌های هیجان‌انگیز را تکرار کنند. در گزارش پیش رو با اکبر صابری‌فر، شهردار مشهد در دهه‌60 که بازسازی چرخ‌وفلک پارک ملت و ساخت کوهستان پارک شادی در دوران او انجام شد، گفت‌وگو کردیم و آقای شهردار ما را به علی مینایی، سرمایه‌گذاری که طراح فانفار پارک ملت در دهه60 بوده است، رساند. همراه با ما گوشه‌ای از تاریخ شهربازی‌های نوستالژیک مشهد را می‌خوانید و البته این شروعی است از داستان آشنایی بیشتر ما با غول‌های چرخان دوست‌داشتنی مشهد.

اولین چرخ‌وفلک مشهد در بوستان کوهسنگی

حوالی 50سال پیش، نخستین شهر بازی مشهد در بوستان ملت راه‌اندازی می‌شود؛ سال‌1351خورشیدی و در بوستانی که خود به‌ سال1343 در مجموعه‌ای 72هکتاری در غرب مشهد و توسط طراحان و به سبک بوستان‌های همین کشور ساخته شده بود. البته مشهد در اوایل قرن 13خورشیدی، با ساخته‌شدن بوستان کوهسنگی، تجربه داشتن پارک را به خود دیده است، پارکی بسیار مدرن با 10مجسمه بزرگ و زیبا و یک استخر و رستوران. در خاطره قدیمی‌ها اولین چرخ‌وفلک مشهد در این بوستان جانمایی شده است، البته نه چرخ‌وفلکی در قامت این غول‌های آهنی امروزه که شبیه همین‌ها که امروز توی پارک‌های محلی دیده می‌شود.

در هرصورت کم‌کم دیگر پارک‌های مشهد هم راه‌اندازی می‌شود، چه آن‌ها که مجهز به شهربازی هستند و چه پارک‌های تفریحی؛ پارک ملت در سال‌1343، وکیل‌آباد سال‌1348 و کوهستان‌پارک‌شادی هم در نیمه دوم دهه60. آنچه بین این بوستان‌ها مشترک است، این است که همه آن‌ها خارج از شهر مشهد ساخته می‌شوند.

در این بین کوهستان پارک‌شادی به‌دلیل اختلافات بین سازمان‌ها تعطیل می‌شود و شهربازی پارک ملت هم تا حدودی از رونقش کاسته می‌شود . حالا انگار نوبت شهربازی‌های مدرن‌تر و بزرگ‌تر و حتی امن‌تر است که زیر سقف مجتمع‌های تجاری مدرن، قد برافراشته‌اند و حتی طوری طراحی شده‌اند که به بچه‌ها کمک می‌کنند تا شغل آینده‌شان را آنجا پیدا کنند. در مشهد هم از این دست شهربازی‌ها که در کشور زبانزد هستند، فراوان داریم.
 

با خاطرات اکبر صابری فر، شهردار قدیمی مشهددرباره ساخت شهربازی‌ها

وقتی ترمز چرخ‌وفلک کوهستان پارک برید!

اکبر صابری‌فر از دی‌1368 تا شهریور‌1371 شهردار مشهد است و درست در همین زمان، با پیشنهاد برای افزایش ارتفاع چرخ‌وفلک پارک ملت موافقت می‌کند. نکته درخور توجه دیگر اینکه کوهستان پارک شادی هم در دوره حضور این شهردار در مشهد راه‌اندازی می‌شود. صابری‌فر می‌گوید: شهربازی پارک ملت در زمان ما تکمیل شد؛ یعنی چرخ‌وفلکش بزرگ‌تر شد. همچنین ما در ورودی ضلع جنوبی پارک، یک مسجد ساختیم تا برای همراهان بچه‌ها که قصد رفتن به شهر بازی داشتند، فضای استراحت و نمازخواندن فراهم شود.

او ادامه می‌دهد: در کشورهای دیگر دیده بودم چرخ‌وفلک‌ها قطر بیشتری دارد و خوشبختانه وقتی سرمایه‌گذاری به نام آقای مینایی پیشنهاد کرد که می‌خواهد چرخ‌وفلکی با شعاع و قطر بزرگ بسازد، آن را قبول کردیم؛ البته با این شرایط که پنج‌سال دست خودش باشد و بعد از این مدت، آن را به‌رایگان به شهرداری تحویل بدهد. همه این کارها انجام شد. نقشه‌ها را آورد و قرارداد بسته شد و بعداز پنج‌سال، شهربازی را به ما تحویل دادند.

رسم این بود هر دستگاه جدیدی ساخته می‌شد، خود مسئولان اول باید سوارش می‌شدند. در روز افتتاحیه کوهستان پارک، بنده همراه معاون استاندار رفتیم و سوار چرخ‌وفلک شدیم

صابری‌فر می‌گوید مردم دنبال تنوع هستند و سوارشدن روی فانفاری کوچک، دیگر برایشان جذابیتی نداشت. از طرفی سوارشدن روی فانفار بزرگ خودش به نوعی آموزش است. وقتی یک بچه یا آدم بزرگ، 50متر از زمین ارتفاع می‌گیرد، دیدش فرق می‌کند. اصلا از آن بالا دنیای جدیدی را می‌بیند.

او می‌گوید تمایل داشته است با سرمایه‌گذاران کنار بیاید تا برای انجام چنین طرح‌هایی تشویق شوند. چنان‌که در زمان راه‌اندازی مجموعه کوهستان پارک شادی هم روی زمین بنیاد شهید، سرمایه‌گذاران دستگاه‌ها را می‌گذارند و هر کدام برای مدتی براساس میزان سرمایه‌گذاری‌شان از این دستگاه بهره می‌بردند و بعد تحویل بنیاد شهید می‌دهند. اما او خاطره جالبی تعریف می‌کند که در روز بهره‌برداری از شهربازی کوهستان‌پارک شادی برایش اتفاق افتاده است.

می‌گوید: رسم این بود هر دستگاه جدیدی ساخته می‌شد، خود مسئولان اول باید سوارش می‌شدند. در روز افتتاحیه کوهستان پارک، بنده همراه معاون استاندار رفتیم و سوار چرخ‌وفلک شدیم. می‌خندد و تعریف می‌کند: یادم است خانواده‌ای همان نزدیکی نشسته بودند و غذا می‌خوردند. رو به من گفتند: «حاج‌آقا کار یک بار اتفاق می‌افتد.» همین هم شد. ما سوار شدیم و سیستم ترمز چرخ‌وفلک خراب شد و نزدیک به نیم‌ساعت روی زمین و آسمان می‌چرخیدیم و ما را جنباند و حسابی ترساند.این تجربه سبب شد تا بعدها برای امینی‌سازی وسایل تلاش کنیم.

گفت‌وگو با سازنده فانفار پارک ملت که می‌گوید آن را با یک میلیون و 500هزار تومان ساخته‌اند

دایره مینای آقای مینایی

گویا اولین چرخ‌وفلک پارک ملت سال‌1351 راه‌اندازی می‌شود که ارتفاعش کمتر از 10متر بوده است. اما یک دهه بعد، آقای علی مینایی که کارش ساخت‌وساز بوده است، پیشنهاد ساخت چرخ‌وفلکی با ارتفاع 30متر را به شهرداری مشهد می‌دهد.

آقای مینایی که متولد سال‌1332 است، برای ما درباره ایده ساخت چرخ‌وفلک پارک ملت، این‌گونه روایت می‌کند: یک روز با همسر و دوفرزندم رفته بودیم شهربازی پارک ملت. نشسته بودم و داشتم تماشا می‌کردم.

ارتفاع چرخ‌وفلک به نظرم بیشتر از 6متر نبود. همان‌جا به این فکر ‌کردم که این ارتفاع می‌تواند تا 30متر هم طراحی شود. بعد هم به قول معروف رفتیم توی خطش و با کمک یکی‌دوتا مهندس طراحی‌اش کردیم و محاسباتش را انجام دادیم. طرح را به شهرداری پیشنهاد دادیم. آن زمان آقای صابری‌فر شهردار بودند. گفتیم می‌خواهیم چرخ‌وفلکی با 30متر ارتفاع و 28کابین بسازیم. شهرداری پذیرفت و قراردادی پنج‌ساله بستیم.

انجام 70درصد پروژه با ما بود و 30درصد با شهرداری. درواقع 70درصد مصالح، مخارج و استهلاک کار به عهده ما بود. او ادامه می‌دهد: حدود 6ماه ساخت چرخ‌وفلک طول کشید. کار را هم سپردیم به یک جوش‌کار بااستعداد و خوش‌ذوق به اسم آقای شیرین که بعد‌از ساختن این چرخ‌وفلک، ساخت وسایل شهربازی را به او می‌سپردند. ایرادهای دستگاه را خودم می‌گرفتم و روی کار نظارت داشتم. شاید باورتان نشود اما دستگاه را در ارتفاع 30متر خودم رنگ ‌کردم. هر کابین هم یک رنگ بود. درهرصورت در مدت آن قرارداد پنج‌ساله، یک روز هم این دستگاه نخوابید.

چنان که در خاطر مینایی است، چرخ‌وفلک پارک ملت با هزینه یک‌میلون و 500هزار تومان ساخته می‌شود. او این را هم اضافه می‌کند: این چرخ‌وفلک 30متری، اولین چرخ‌وفلک مرتفع در ایران حساب می‌شد. می‌گفتند در خاورمیانه هم بلندترین است. البته بعد از ما باقی شرکت‌ها بلندتر از این هم زدند.