حاجی کرباسی با زنگولهسازی ۹۹ فرزند، نوه و نتیجه را بزرگ کرده است 
علیرضا جهانشاهی از ریاضیات به شعر رسید 
ریلی که ۸۵ سال پیش قطار را به مشهد آورد
اولین نمونه موفق راهآهن بینشهری در سال ۱۲۲۶ خورشیدی از رشت به بندرانزلی کشیده شده است. حدود چهار دهه بعد، یعنی در سال ۱۲۶۴ خورشیدی، ریل هشتکیلومتری تهران به شهر ری نیز کشیده و فعال میشود، اما ۳۲ سال دیگر طول میکشد تا خط آهنی بین بوشهر و برازجان کشیده شود که البته در اختیار انگلیسیهاست و ایرانیان از آن بهرهای ندارند.
با این پیشینه در۲۳ مهر۱۳۰۶ راهآهن ملی ایران احداث میشود و کار خودش را رسما آغاز میکند تا بدون استفاده از سرمایه خارجی و بهرهگیری از مالیات قند و شکر راهآهن سراسری را بسازد.
بناست خط آهن گرمسار-مشهد نخستین خطی باشد که احداث میشود؛ ازاینرو در ۲۴اسفند۱۳۱۶ با تشریفات رسمی کار زیرسازی و ریلگذاری این خط آغاز میشود. همزمان با رسیدن ریلهای آهنی به شاهرود و تکمیل شدن ۳۱۵ کیلومتر از این خط، متفقین ایران را اشغال میکنند و کار خط گرمسار به مشهد نیمهتمام میماند.
شروع دوباره کار در روزهای سال ۱۳۳۳ خورشیدی رقم میخورد. به استناد و مرور گزارشهای درجشده در مطبوعات برآن شدهایم تا برسیم به روزی که نخستین ایستگاه قطار در مشهد فعال شد.
افتتاح ریلگذاری از شاهرود به مشهد
خط گرمسار مشهد که ریلهایش در سال ۱۳۲۰ خورشیدی در شاهرود رها شدهاند، در اسفند ۱۳۳۳ دوباره چکش میخورد. روزنامه آفتاب شرق مشهد گزارش «مراسم آغاز ریلگذاری در شاهرود» را همان
۳ اسفند ۱۳۳۳ خورشیدی پوشش میدهد و مینویسد: «بهطوری که خبرنگار اعزامی آفتاب شرق از شاهرود گزارش میدهد، ساعت ۸ صبح امروز تیمسار سرلشکر گرزن، وزیر راه، به اتفاق معاونین و مدیران کل آن وزارتخانه و بنگاه کل راهآهن با قطار مخصوص به شاهرود وارد شدند. آقایان سناتورها و نمایندگان خراسان و هیئترئیسه مجلس شورای ملی و جمعی از روزنامهنگاران داخلی و خارجی همراه بودند.
در ایستگاه شاهرود جناب آقای [علی]معتمدی، نیابتتولیت آستان قدس رضوی و روحانیون و معتمدین و محترمین شهر مشهد و همچنین فرماندار شاهرود و معاریف شهر شاهرود حضور داشتند. پس از مختصر توقف و پذیرایی در سالن ایستگاه با قطار به محل ریلگذاری راهآهن شاهرود به مشهد که قبلا به طرز زیبایی تزیین شده بود، رفتند.»
براساس این گزارش عباس گرزن (۱۲۷۶–۱۳۵۵خورشیدی) که در سال ۱۳۲۰ خود ریاست راهآهن را داشته است، ریلگذاری راهآهن شاهرود مشهد را به نام شاه افتتاح میکند؛ زیرا تکمیل دو خط خراسان و آذربایجان، از برنامههای اصلی عمرانی، دولت نظامی فضلالله زاهدی است. بنا بر اسناد و اخبار، ریلگذاری خط آذربایجان چند ماه قبل از ریلهای قدیمی و موجود در آن محل شروع شده و حالا نوبت ریل خراسان است که با لوازم و وسایل تازهخریداریشده، کارش را شروع کند.
خطچین روی نقشه سال ۱۳۳۳
«ورود وزیر راه و نمایندگان به مشهد برای افتتاح خطآهن» خبر دیگری است که آفتاب شرق در شماره ٤ اسفند ١٣٣٣ چاپ کرده و گویا بسیار موردتوجه مردم مشهد است، طوری که چندهزار نفر آنها در جریان بازدید وزیر راه از آستان قدس مقابل موزه حرم اجتماع و به یمن این اتفاق مبارک چندرأس گاو هم در این محل قربانی میکنند.
روزنامه آفتابشرق در فردای این روز بخشی از صفحات اول و چهارم خود را به سخنان سیدعلی مؤیدثابتی (۱۲۸۱-۱۳۷۸)، سناتور خراسان در مجلس سنا، اختصاص داده که در مراسم ریلگذاری خط آهن شاهرود به مشهد ایراد شده است. بنا بر این گزارش، مؤیدثابتی گفته است: «حادثه شوم شهریورماه ۱۳۲۰ راهآهن خراسان را در نیمهراه متوقف ساخت و در این چند سال با وجود تمام مساعی و مجاهدتهایی که نمایندگان خراسان بهکار بردند، هیچیک از دولتها در صدد برنیامدند که دست به ساختن و پایان دادن این راه بزنند.
گویا این سعادت در عالم غیب برای دولت آقای سپهبد زاهدی ذخیره شده بود که با تأییدات الهی و توجهات اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به دست وزیر نیکاعتقاد آقای سرلشکر گرزن این کار خیر عملی گردد تا مسلمانان دنیا بتوانند با راحتی و آسایش در این راه رضا قدم گذاشته و به این صراط مستقیم هدایت شوند. ما از آقای وزیر راه تشکر میکنیم که وعدهای را که به ما داده بودند وفا کردند و در موعد معهود در این کار ثواب اقدام نمودند. امیدوارم که ایشان حتیالامکان در این کار تسریع نمایند و همانطور که این اقدام به دست ایشان شروع شد، بهوسیله ایشان نیز انجام پذیرد.»
روزنامه آفتاب شرق در شماره۹ اسفند هم خبر از چاپ نقشه رنگین شهر مشهد میدهد که «اخیرا از طرف لشکر ۸ خراسان با کمک شهرداری مشهد چاپ گردیده و در همین یکیدو روز در معرض فروش گذاشته خواهد شد.»
در این نقشه که امروز هم موجود است، محل ایستگاه راهآهن و خیابانهای منتهی به آن بهصورت خطچین رسم شده است.
پروژه یکسالونیمه
روزنامه خراسان، دیگرروزنامه مشهدی در آن روزگار، در شماره ۶ اسفند ۱۳۳۳ خود نقشه جانمایی ایستگاه راهآهن را منتشر میکند و مینویسد: «نقشه بالا محل ایستگاه راهآهن مشهد است که قرار است بهزودی پیریزی آن با تشریفاتی انجام شود.»
این روزنامه در همینشماره اطلاعات دقیقی از ریلگذاری خط شاهرود به مشهد ارائه میدهد و مینویسد: «طول راهآهن شاهرود به مشهد در حدود پانصد کیلومتر است و روزانه فعلا در حدود دویست الی سیصد متر ریلگذاری خواهد شد و پس از آنکه لوازم کار فراهم شود، ممکن است پیشرفت ریلگذاری روزانه به هزار متر برسد. چنانچه ریل و سایر لوازم مورداحتیاج مرتب برسد و کار پیشرفت کند و بتوانند عملیات ریلگذاری را به روزی هزار متر برسانند و کار تعطیل نشود، هفده ماه وقت لازم دارد که ریلگذاری به مشهد برسد.
اکنون ریل برای راه مشهد فقط بیست کیلومتر موجود است و بهزودی قرار است ۱۰ واگن ریل دیگر حمل شود و نیز بقیه ریل مورد احتیاج متدرجا باید حمل و مورداستفاده قرار گیرد.»
روزنامه خراسان سپس در صفحه اول شماره٨ اسفند ١٣٣٣ نقشه مسیر راهآهن شاهرود به مشهد را چاپ میکند که «در دست عمل است.»
نقشهبرداری ایستگاه قبل از اشغال مشهد
روزنامه خراسان نیز در شماره ١٦٣٧ به تاریخ ٩ اسفند ۱۳۳۳ موضوع سؤال علیاکبرخان سیفالسلطنه (۱۲۶۲–۱۳۴۸خورشیدی) ملقب به سیف افشار را از گرزن، وزیر راه، درباره تملک زمین راهآهن منتشر کرده است.
او که سال قبل، خود استاندار خراسان بوده از وزیر راه پرسیده است که «به قرار مسموع اراضی که با مطالعات فنی و مالی با در نظر گرفتن نقشه شهر برای ایستگاه راهآهن و کارخانه تعمیرات و منازل مهندسین و کارگران در شهر مشهد اختصاص داده شده بود، یک نفر وکیل دادگستری بهعنوان اینکه اراضی مزبور را از اداره مستغلات آستان قدس رضوی اجاره نموده، ممکن است از ساختمان ایستگاه ممانعت نماید. آیا برای جلوگیری از این عمل چه اقدامی نمودهاند؟»
وزیر در همین خصوص پاسخ مفصلی به سؤال بالا میدهد که تنها وضعیت زمینهای ایستگاه را مشخص میکند که اطلاعات منحصربهفردو دستاولی از زمان طراحی و نقشهبرداری آن به ما میدهد که مربوط به قبل از اشغال مشهد و در سال۱۳۱۹ است.
او میگوید: «تابهحال گزارشی دراینخصوص از طرف مأمورین وزارت راه نرسیده است که تصرفی در این اراضی شده باشد و وزارت راه کاملا مواظب جریان زمینهای مورد ایستگاه مشهد میباشد.
در اوایل سال جاری که شهرداری مشهد درصدد توسعه شهر از سمت شمال و امتداد خیابانهای شاهرضا و فوزیه بود، چون دو خیابان مزبور به اراضی پیشبینیشده جهت ایستگاه مشهد منتهی میگردید به مهندسین مربوطه دستور داده شد که با شهرداری مشهد تماس گرفته و با ارائه نقشه ایستگاه مشهد حفاظت و صیانت اراضی مزبور را خواستار شوند و ضمنا، چون نقشهبرداری اراضی ایستگاه مشهد در چهارده سال قبل انجام شده و میخکوبیهایی که مشخص قبل و حدود ایستگاه میباشد، از بین رفته بود، دستور داده شد که میخکوبیهای مزبور مجددا بهوسیله مهندسین تجدید و ضمنا نقشه حدود و مساحت کلیه مالکین اراضی مزبور تهیه و در دسترس وزارت راه گذاشته شود که این وزارتخانه صاحبان اراضی مزبور را بشناسد و این نقشه فعلا در اداره ساختمان راهآهن موجود میباشد.
بر طبق گزارش مهندس حوزه شاهرود مشهد در اواسط سال جاری اداره املاک آستانقدس تصمیم گرفته بود مقداری از اراضی جزو ایستگاه مشهد را برای کارمندان شرکت ملی نفت اختصاص و تقسیم نماید بلافاصله توسط استانداری خراسان اقدامات لازم بهعمل آمد که از تقسیم اراضی محراب خان جلوگیری بهعمل آید.
گرچه مستقیما از طرف کل ساختمان راهآهن راجع به عدم واگذاری اراضی محوطه ایستگاه که تقریبا نصف آن متعلق به آستان قدس میباشد، شرح لازم به تولیت آستان قدس نوشته شده است، معذالک به مهندس مربوطه دستور داده شد که با ارائه نقشه زمینهای موردنیاز توضیحات لازمه را به اداره املاک آستان قدس داده و عدمواگذاری منافع یا اصل آن را جدا خواستار شود و فعلا مذاکرات و اقدامات لازمه انجام میشود.»
با توضیحات گرزن مشخص میشود که ایستگاه قطار مشهد در همان محل خودش ساخته خواهد شد. او همچنین این جمله را برای شروع کار ساخت ایستگاه میگوید: «انشاءالله اسفند شروع میشود.»
کلنگزنی ۲۵ شهریور
اگرچه امیدواری وزیر راه برای شروع کار ساخت ایستگاه راهآهن مشهد از همان روزهای پایانی اسفند ۱۳۳۳ است، این اتفاق در شش ماه بعد میافتد. روزنامه آفتاب شرق در شماره ۲۲ شهریور۱۳۳۴ از «مسافرت وزیر راه به مشهد» خبر میدهد و مینویسد: «طبق اطلاع واصله ساعت ۱۰ صبح روز جمعه جناب آقای وزیر راه به اتفاق چند تن از نمایندگان مجلس برای بازدید از وضع کار و پیشرفت خط راهآهن شاهرود به مشهد و بهمنظور شرکت در مراسم شروع ساختمان ایستگاه راهآهن با هواپیما به مشهد وارد میشوند در فرودگاه رجال و معاریف و محترمین رؤسای ادارات دولتی و کارمندان اداره راه خراسان از ایشان استقبال خواهند کرد.»
آفتابشرق پنجشنبه، ۲۳ شهریور، در تکمیل خبر قبلی مینویسد: «ساعتهفتونیم صبح فردا تیمسار سرلشکر انصاری وزیرراه و همراهان با هواپیمای مخصوص از تهران حرکت و ساعتدهونیم صبح به مشهد وارد خواهند شد تا در مراسم شروع ساختمان ایستگاه راهآهن مشهد شرکت نمایند.»
وزیر راه در این روز وعده میدهد که ایستگاه مشهد تا پایان سال ۱۳۳۵ تمام و فروردین سال بعد قطار وارد مشهد شود
بنا بر اطلاعات این خبر «ساعت۱۰صبح روز شنبه، ۲۵شهریورماه، مدعوین در محل ایستگاه حضور بههمرسانیده و مراسم زدن اولین کلنگ شروع ساختمان در مقابل تمثال اعلیحضرت همایون انجام مییابد.»
بیل و کلنگ برای موزه آستانه
مشخص نیست به چه دلیلی، اما برنامه افتتاحیه تغییر میکند و کار کلنگزنی ساختمان ایستگاه راهآهن مشهد بهجای روزشنبه، ۲۵ شهریور، به روز جمعه موکول میشود. اهمیت این موضوع بهحدی است که روزنامه آفتابشرق که اخبار ایستگاه را منتشر میکند، ناچار میشود در روز جمعه، ٢٤شهریور١٣٣٤ چاپ ویژه داشته باشد.
این روزنامه در همین شماره ویژه ذیل تیتر «اولین کلنگ شروع ساختمان ایستگاه راهآهن مشهد» مینویسد: «به مناسبت مراسم شروع ساختمان ایستگاه راهآهن مشهد ساعت ۱۰ صبح امروز مجلس باشکوهی از طرف اداره ساختمان راهآهن در محوطه ایستگاه مقابل سیلو برگزار شد.
تیمسار سرلشکر انصاری، وزیر راه، جناب آقای استاندار، نیابت تولیت عظمی، تیمسار فرماندهی لشکر، جنابان آقایان صدرالاشراف و مؤیدثابتی، سناتورهای خراسان، مکرم، عماد تربتی، کدیور، تیمورتاش و سعید مهدوی، نمایندگان مجلس، معاونین وزارت راه، فرماندار، شهردار، نمایندگان سیاسی مقیم مشهد، رجل و معاریف، رؤسای ادارات، افسران ارشد بازرگانان، مدیران جراید و گروه کثیری از وجوه طبقات اهالی در این مراسم شرکت داشتند.
پس از پذیرایی از مدعوین، جناب آقای استاندار شرح مبسوطی از اهمیت راهآهن خراسان و سپاسگزاری از مراحم و عنایات اعلیحضرت همایون شاهنشاهی بیان داشتند، آنگاه تیمسار سرلشکر انصاری، وزیر راه بیانات مشروحی ایراد نمودند و سپس جناب آقای مؤیدثابتی به نمایندگی از طرف نمایندگان خراسان بیانات جامع و شایان تحسینی اظهار داشتند و در خاتمه آقای اقبال، شهردار مشهد، به نام اهالی از عواطف و توجهات ذات اقدس شهریاری و اقدامات مجدانه آقای وزیرراه و نمایندگان محترم خراسان تشکر و سپاسگزاری کردند.
در این موقع موزیک سلام شاهنشاهی را نواخت و پرده از روی تمثال مبارک شاهنشاه برداشته شد و حضار به حالت احترام قرار گرفتند و تیمسار سرلشکر انصاری، وزیرراه به نام نامی اعلیحضرت اولین کلنگ ساختمان ایستگاه راهآهن مشهد را به زمین زدند و جناب آقای استاندار و جناب آقای نایبالتولیه نیز هریک کلنگی در همان محل بر زمین زدند.»
این شروع کار ساختمان ایستگاه راهآهن مشهد است که به استناد گزارش آفتابشرق در روزجمعه ۲۴ شهریور۱۳۳۴ مقارن ساعتیازدهونیم صبح صورت میگیرد. وزیر راه در این روز وعده میدهد که ایستگاه مشهد تا پایان سال ۱۳۳۵ تمام شود و فروردین سال بعد با ورود قطار افتتاح شود. او همچنین پس از پایان مراسم مزبور کلنگ و بیل مخصوصی را که برای مراسم تهیه شده به دکتر سید فخرالدین شادمان، نایبالتولیه وقت آستان قدس، میدهد تا به یاد این روز در موزه آستان قدس نگهداری شود؛ البته مشخص نیست که این بیل و کلنگ در زمره اموال موزه آستان قرار میگیرد یا نه.
راه زیارت مسلمانان
روزنامه آفتاب شرق باقیمانده صحبتها و اتفاقات روز جمعه را در شماره فردا یعنی شماره ٤٧٣٥، ٢٥ شهریور ١٣٣٤ منتشر میکند و ذیل «متن بیانات تیمسار سرلشکر انصارى وزیر در ایستگاه راهآهن» مینویسد: «.. رضاشاه... بهمحض خاتمه ساختمان راهآهن سراسرى امر به ساختمان راهآهن میانه، تبریز، بهمنظور مربوط ساختن ایران به سایر ممالک و ساختمان راهآهن گرمسار مشهد براى آنکه کلیه مسلمانان جهان بتوانند به آستانبوسى حضرترضا -علیهالسلام- نائل گردند صادر فرمودند... متأسفانه مدت چندسال اشغال ایران بهوسیله ارتشهاى بیگانه مانع شد از اینکه برنامه عمرانى ادامه یابد و کارهایى که اعلىحضرت فقید شروع کرده بودند، به اتمام برسد.
بهمحض تخلیه ایران از قواى بیگانه... اعلىحضرت محمدرضاشاه پهلوى مقرر فرمودند هرچه زودتر ساختمان راهآهنهاى نیمهتمام مجددا شروع شود. در نتیجه سعى و اهتمام عدهاى از مهندسین ایرانى با موجود بودن همه قسم مشکلات و موانع و خالى بودن کشور، ساختمان راهآهن مشهد شروع و با ایمانى راسخ در انجام اوامر شاهنشاه بذل مساعى نمودند و تمام قطعات ساختمانى که به واسطه پیشامد جنگ نیمهتمام مانده بود، تکمیل ساختند.
امروز براى اینجانب نهایت افتخار است که در شهرمقدس مشهد، اولین کلنگ ساختمان ایستگاه راهآهن را که آخرین قطعه ساختمانى این خط مىباشد، به نام نامى اعلىحضرت همایون شاهنشاه زمین زده امیدوارم با تفضل الهى و عنایات حضرترضا -علیهالسلام- و توجهات خاص اعلىحضرت ساختمان راهآهن مشهد تا آخر سال ١٣٣٥ به اتمام برسد و کلیه مسلمانان جهان بتوانند به سهولت به زیارت آستان قدس رضوى نائل گردند.»
اینگونه است که همزمان با ساخت خط آهنی که به سمت مشهد میآید، کار ساختمان ایستگاه راهآهن نیز شروع میشود. البته باید بدانیم ایستگاهی که در این خطوط از آن حرف زدهایم، ایستگاه فعلی راهآهن مشهد نیست. ایستگاه مدنظر ما نخستین ایستگاه راهآهن شهر است که ساختش در دیماه ۱۳۳۵ پایان یافته و در اردیبهشت سال ۱۳۳۶ رسما افتتاح میشود.
ایستگاه آخر خط
بنا بر تحقیقی که علی فربود از «تاریخچه راهآهن تهران-مشهد» انجام داده است، با پشتیبانی سازمان برنامه ساختمان، حدود ۱۰۰هزار تن ریل و تراورس و سایر لوازم مورد لزوم خط شاهرود مشهد بهعنوان دنبال خط تهران شاهرود تأمین شده است تا کار نهایی خط ۹۲۶کیلومتری (تهران مشهد) در دی ۱۳۳۵ پایان یابد.
به استناد این تحقیق که شنبه، یازدهم مهر ۱۳۴۹، در روزنامه آفتاب شرق منتشر شده است، در ابتدای کار تعداد کارگر در روز این خط، ۱۵۷ نفر بوده و در سال ۱۳۳۳ این عده به ۱۷۱۸ نفر در روز رسیده و در سالهای بعد نیز به حدود ۳ هزار نفر افزایش یافته است. این تحقیق میگوید که «خط آهن در آذرماه ۱۳۳۴ به سبزوار و از مرداد ۱۳۳۵ به نیشابور و بالاخره در دیماه ۱۳۲۵ به مشهد رسید و در این تاریخ اولین مرتبه صدای صوت لکوموتیو بهگوش مردم مشهد رسید و آرزوی چندین ساله آنها برآورده شد.»
منبع:
اخبار مطبوعات: جلدهای ۲۸ و ۳۰ «اخبار خراسان در مطبوعات دوره محمدرضا شاه پهلوی» پژوهش و گردآوری سیدمهدی سیدقطبی
با تشکر از: علی سلیمانی کارشناس تالار مطبوعات مرکز اسناد آستان قدس
* این گزارش سهشنبه ۲۵ آذرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۵۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
