نظافت حرم مطهر با روغن کنجد در عصارخانه آستان‌قدس

 «عصار» هنوز هم فامیل خیلی از یزدی‌هاست تا نشانی باشد بر پیشینه روغن‌گیری آن‌ها از دانه‌های گیاهی. این عنوان در قرن‌های گذشته برخلاف امروز مختص یزدی‌ها نبود، بلکه در سرتاسر کشور ازجمله شهر مشهد نمونه داشت. در این گزارش می‌خواهیم با نگاهی به دوره صفویه، از عصار و عصاری بگوییم که کارگاه‌هایش در مشهد فراوان بود و در حرم‌ مطهر اداره داشت تا چراغ‌های حرم بدون روغن نماند.

تشکیل اداره‌ای برای روغن‌گیری

درباره اینکه عصارخانه‌ها برای روغن‌گیری کی و چگونه شکل گرفته‌اند، در تاریخ چیزی ثبت نشده‌است، اما آنچه در قدیمی‌ترین سندهای موجود آمده است؛ باتوجه به افزایش وقف زمین و مزارع در اوایل دوره صفوی و شکل گرفتن ادارات مختلف و منظم، برای روغن‌گیری هم اداره‌ای شکل گرفت. این اداره با نام عصارخانه سال 1011هجری‌قمری در آستان‌قدس رضوی شکل گرفت و ریاستش به خواجه درویش‌علی عصار سپرده شد.

 این ریاست شغلی موروثی به حساب می‌آمد. از همین رو بعد از او فرزندان و نوه‌هایش با نام‌های استاد محمد‌علی عصار، محمدخان عصار، محمدمؤمن عصار، محمدسعید عصار، گداعلی عصار، محمدطاهر عصار و حسن‌آقا عصار عهده‌دار این مسئولیت شده‌اند.

داخل چراغ‌های آن‌ که به بیش‌ از 100نوع از انواع‌ پیه‌سوز سفالی و فلزی، روغن‌دان‌های شیشه‌ای و دیواری می‌رسید، ریخته می‌شد تا شب‌های حرم نورانی شود

در آن‌ زمان 2عصارخانه بزرگ برای آستان‌قدس رضوی در زمین‌های وقفی عتیق‌علی منشی (از بزرگ‌ترین واقفان حرم مطهر) ساخته شد. این ساختمان‌ها به شکل گنبدی و مدور در 2طبقه ساخته شدند. طبقه اول محل انبار و گرمخانه برای بو دادن دانه‌ها و ساختمان زیرین هم برای گذاشتن دستگاه روغن‌گیری بود.

 نمونه این عصاری‌ها هنوز هم در یزد و کم‌وبیش در شهر اصفهان دیده می‌شود. در این محل دانه‌های گیاهی حاصل از مزارع موقوفه که شامل کنجد، کاجیره و کتان می‌شد، روی سنگی مشابه سنگ آسیاب ریخته، و با حرکت شترها و جابه‌جایی سنگ‌ها روغن‌گیری می‌شد.

 روغن حاصل از این دانه‌ها بعد از تهیه به حرم مطهر منتقل می‌شد و داخل چراغ‌های آن‌ که به بیش‌ از 100نوع از انواع‌ پیه‌سوز سفالی و فلزی، روغن‌دان‌های شیشه‌ای و دیواری می‌رسید، ریخته می‌شد تا شب‌های حرم نورانی شود.البته میزان مصرف روغن برای چراغ‌ها در حرم مطهر به حدی بود که 2عصارخانه آن جواب‌گو نبود و برخی از اوقات این روغن از عصاری‌های بازار مشهد تأمین می‌شد.

تمیز کردن حرم با روغن

طبق اسناد موجود در آستان‌قدس رضوی، امور اداره عصار‌خانه فقط حول محور روغن‌گیری نبود، بلکه این اداره وظیفه داشت از همین دانه‌های مزارع وقفی مواد اولیه رنگ‌آمیزی، صابون‌سازی، تهیه کود زراعی، تأمین غذای دام و تنظیف حرم مطهر را نیز آماده‌ سازد.

بر خلاف امروز که شوینده‌ها برای از بین بردن روغن در راستای تمیز کردن محل چرب به کار می‌رود، در دوره صفویه از روغن‌های عصار‌خانه برای نظافت پنجره‌های اماکن متبرکه و پشت‌بام‌های حرم‌ مطهر استفاده می‌شد. بیشترین روغن مصرفی برای تمیز کردن حرم هم روغن کنجد بود.

ادامه وقف‌های مردمی برای روشنایی حرم

در میان پروقف‌ترین موضوعات منتسب به حضرت رضا(ع) در حرم مطهر، می‌توان هزینه‌ کردن برای چراغانی و روشنایی را نام برد؛ موضوعی که نه‌تنها در گذشته، بلکه امروزه هم مردم برای وقف دارایی به آن توجه می‌کنند. 

از همین رو در گذشته بودجه اداره عصارخانه از محل همین وقف‌ها تأمین می‌شد. بیشتر مبالغ هم از محل اجاره دکان‌های وقفی پایین‌خیابان، باغ‌عنبر، دروازه پایین‌خیابان، پیش‌طره دکان‌های بالاخیابان، دکان‌های جنب قهوه‌خانه محمد‌ابراهیم بیگ علمدار، سمزقند و باغ پایین‌پای مبارک تأمین می‌شد.