جابه‌جایی عظیم سردر مدرسه عباسقلی‌خان برای حفظ تاریخ

این روزها که دیگر آثار چندانی از بافت قدیمی مشهد باقی‌ نمانده است، به جرئت می‌توان از بی‌مبالاتی‌های فراوان در گذشته گفت که به بهانه توسعه شهری، تاریخ این شهر را زیر کلنگ برد و خراب‌ کرد؛ حال آنکه می‌شد با طرح‌های جایگزین، هم توسعه را دنبال کرد و هم تاریخ و هویت قدیمی شهر را حفظ کرد؛ همچون اقدامی که برای سردر مدرسه عباسقلی‌خان در 22سال قبل صورت گرفت.
در بهار سال1376 برای اینکه سردر مدرسه در طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم مطهر خراب نشود، در یک جابه‌جایی بزرگ، کل سردر از نقطه اولیه به نقطه دیگری تغییر مکان داد.

 این طرح نجات‌بخش فقط همان یک‌بار در بافت قدیمی مشهد انجام شد و با وجود موفقیت، دیگر تکرار نشد تا امروز افسوس بخوریم به آنچه که از خانه و مکان‌های تاریخی در نوسازی اطراف حرم مطهر خراب کردیم و دلخوشی‌مان شده کشیدن نقاشی همین بناها روی در و دیوار جدید شهر!

به یاد همان روزها در این گزارش نگاهی خواهیم انداخت به نحوه جابه‌جایی سردر مدرسه عباسقلی‌خان پایین‌خیابان که توجه به طرح آن می‌تواند اندک بناهای قدیمی باقی‌مانده را که در مسیر تخریب قرار گرفته‌اند، نجات دهد.

سردری که قرار به خرابی‌اش بود

مدرسه عباسقلی‌خان بیگلربیگی پایین‌خیابان(شهید نواب‌صفوی کنونی) که تاریخ ساختش به سال 1077هجری‌قمری برمی‌گردد، هنوز هم در ظاهر چشم‌ها را مسحور می‌کند. زیبایی که اوج آن در سردر مقرنس کاشی آن خلاصه می‌شود.

آنچه هست اینکه این سردر طبق طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم مطهر در جریان اجرای پروژه توسعه و تعریض خیابان نواب‌صفوی در فهرست تخریب قرار گرفته بود. در آن سال (1376) طبق طرح جامع شهر مشهد قرار شد تا عرض خیابان نواب‌صفوی از 35متر به 45متر افزایش یابد و این بدان معنی است که سردر مدرسه عباسقلی در این توسعه مزاحم بود.

 بعد از 5ماه جلسه و طراحی، در نهایت مقرر شد طبق نقشه‌های تهیه‌شده سردر مدرسه عباسقلی‌خان از نقطه اولیه چندین متر به عقب برده شود

در همان زمان برای اینکه این سردر تاریخی و بی‌نظیر خراب نشود، سازمان عمران و توسعه حریم حرم مطهر تصمیم گرفت با استفاده از دانش مهندسان ایرانی سردر را حفظ کند.

 بعد از 5ماه جلسه و طراحی، در نهایت مقرر شد طبق نقشه‌های تهیه‌شده سردر مدرسه عباسقلی‌خان از نقطه اولیه چندین متر به عقب برده شود؛ سردری که صدها سال پیش، از آجر و ملات گچ ساخته شده است و در آن تراز سنگ ازاره، کاشی آجر تا پای قابچه‌های مقرنس به اجرا درآمده است.

 همچنین در زیر طاق آن که آجرچینی به‌صورت نیم‌گنبد است، مقرنس‌بندی صورت گرفته است. مقرنس‌ها هم تمام‌گچی و با قطعات چوب و همچنین طناب‌های سازو(الیاف درخت خرما) به طاق پوشش ایوان آویزان شده است. این مقرنس‌ها هم از روی قابچه‌ها شروع شده و تا عرقچین ایوان ادامه یافته است.

آماده‌سازی سردر برای انتقال

با این ویژگی‌های منحصربه‌فرد سردر، قرار به آماده‌سازی آن برای انتقال گذاشته ‌شد. از آنجا که احتمال ریزش سردر در هنگام انتقال وجود داشت، ابتدا قطعات در معرض خطر و آسیب جمع‌آوری شد.

 سپس عملیات تثبیت و تحکیم به‌منظور یکپارچه‌سازی قسمت‌های تشکیل‌دهنده سردر با آهن‌کشی و مهاربندی بدنه اصلی صورت گرفت. در این کار با استفاده از تیرآهن و میل‌گرد و جوشکاری کلاف آهنی دو طرف هر دیوار ایجاد شد.

همچنین برای اینکه ارتعاشی به مقرنس گچی سردر وارد نشود، با ایجاد سوراخی در گنبد آجری، ابتدا پشت مقرنس‌ها تمیز و در 2مرحله دوغاب گچی ریخته شد و با آهن‌کشی طناب‌ها و مقرنس‌ها به‌صورت یکپارچه حفظ شد.

با انجام این اقدامات، خاکبرداری‌ها و سایر عملیات‌های عمرانی هم صورت گرفت. در نهایت بعد از چندین روز تلاش سردر برای انتقال با وزن 442تن آماده شد. این سردر با روش‌های گوناگون و با کمک جک‌ و چندین غلطک‌ به نقطه جدید منتقل شد.

جابه‌جایی 4متری سردر بدون ذره‌ای خرابی

سردر تاریخی مدرسه عباسقلی‌خان در سال1376 با دلسوزی تاریخ‌دوستان و مهارت مهندسان از تخریب نجات پیدا کرد و در عملیات سخت و مهندسی‌شده که چندین‌روز زمان برد، درنهایت طی 6ساعت به اندازه 4متر و بدون ذره‌ای خرابی جابه‌جا شد. در این جابه‌جایی سردر از نقطه اولیه به عقب هُل داده شد و بعد از تثبیت، عملیات معماری و بازسازی بدنه‌ها آغاز شد.

این جابه‌جایی بزرگ برای نخستین‌بار در مشهد 22سال قبل انجام شد و باعث شد تا مدرسه عباسقلی‌خان برای همیشه ماندگار شود. حال چرا این عملیات برای سایر بناهای تاریخی تکرار نشد، کسی نمی‌داند. اما ای کاش متولیان این موفقیت در جابه‌جایی را سرلوحه کارشان قرار دهند و قبل از آنکه کلنگی به بناهای تاریخی برای توسعه شهر بزنند، ابتدا به فکر جابه‌جایی آن بیفتند.