مروری بر کتاب کمیاب «راهنمای مشهد» 
در جستوجوی آقای غلامی اولین معلم زندگیام 
مروری بر کتاب کمیاب «راهنمای مشهد»
غلامرضا ریاضی، نویسنده مشهدی، دو کتاب معروف خود به نامهای «جاودانه ایرج‌میرزا و برگزیده آثارش» و «دانشوران خراسان» را در دهههای۳۰و۴۰خورشیدی منتشر کرده است.
او پیش‌ازاین آثار، در مهرماه۱۳۳۴، کتابی به نام «راهنمای مشهد» نوشته بوده، کتابی که خود او آن را به‌طور خلاصه چنین معرفی کرده است: «راهنمای مشهد حاوی اطلاعات تاریخی، اقتصادی و فقه‌اللغه (فیلولوژی) شهر مشهد و شهرستانهای خراسان به انضمام آمار‌های لازمه میباشد که به سرمایه کتاب‌فروشی زوار گردآوری شده است.»
درباره غلامرضا ریاضی باید گفت که او حدود سال۱۲۷۰ خورشیدی در مشهد متولد و در این شهر بزرگ شده است. از سال۱۲۹۹خورشیدی هم به خدمت دارایی مشهد درآمده و مدتی هم در تهران به مشاغل دولتی پرداخته است. ریاضی از جمله مدیران دولتی بوده که دستی به قلم داشته و با اهالی شعر و ادب و فرهنگ در ارتباط بوده است.
او در همین کتاب راهنمای مشهد هنگام معرفی آنچه در محدوده آرامگاه نادر قرار دارد، به «دبستان ریاضی» اشاره میکند و در توضیح آن چنین می‌گوید: «چون متجاوز از پانزده سال در فرهنگ خدمتگزار بودهام، اداره فرهنگ خراسان بنا به سنت متخذه به پاداش خدمات بی‌ریا یک دبستان را در مشهد به نام بنده موسوم نموده است.»
خوشبختانه نسخهای از این کتاب کمیاب از یک مجموعه شخصی خریداری شده و در کتابخانه شهرداری مشهد موجود است که فرصت آن را می‌دهد تا در این مجال راهنمای‌مشهد را در سال۱۳۳۴ برای شما معرفی کنیم.
«راهنمای مشهد» در یک نگاه
این اثر که در قطع نیم‌رقعی و با جلد سخت چاپ شده است، ۲۸۰صفحه دارد که در آن به ۱۴۴موضوع درباره مشهد اشاره شده است؛ البته این موضوعات را میتوان به پنج بخش کلی تقسیم کرد که در بخش اول با ۴۴عنوان به کلیات تاریخی، جغرافیایی، سیاسی و اداری خراسان و محدوده توس، به‌ویژه شهرستان مشهد، پرداخته شده است.
بخش دوم «آستان‌قدس‌رضوی» است که شامل ۳۴عنوان می‌شود و به حرم‌مطهر‌رضوی و ابنیه آن اختصاص‌یافته است.
بخش سوم شرحی بر «مکان‌های دیدنی، متبرک، گردشگاهها»ست که ۲۲عنوان دارد. بخش چهارم هم عنوان کلی «دانستنیها، نیازمندیها، آمارها» را دارد و شامل ۳۷موضوع است که از میان آنها می‌شود به فهرست مهمان‌خانه‌ها، ادارات دولتی، اطلاعات اقتصادی و حدود شهر اشاره کرد.
همچنین پایان‌بخش کتاب «سخنی چند درباره زبان فارسی» و نام برخی شهر‌های باستانی و کنونی و همچنین اسم پارهای از دهستان‌های خراسان قدیم به‌ترتیب الفبا آمده که نویسنده دلیل تألیف آن را در راهنمای مشهد، چنین نقل کرده است: «در این مجموعه، علیالقاعده، باید به معرفی بزرگان... پرداخت.
ما دیدیم اگر بخواهیم معاریف مشهد را اختیار کنیم، ستمی است که بر دیگران روا داشتهایم؛ زیرا کرسی این استان پهناور منحصر به مشهد نبوده و توس، نیشابور، مرو و... که هر یک، به‌نوبت، مرکز حکم‌فرمایی خراسان کهن‌سال، بل کشور ایران بوده است؛ لذا بهتر آن دانستیم که این گفتار را محول به تاریخ مفصل خراسان کنیم.
تاریخ مزبور که تألیف آن به خواست خداوند منان در نظر است، دو بخش خواهد داشت که یک بخش آن جداگانه به نام دانشوران خراسان منتشر خواهد شد. اینک، به‌جای این بخش، بحث کوچکی در فقه‌اللغه و وجه اشتقاق نام برخی شهر‌ها و دیههای باستانی و کنونی خراسان آغاز خواهیم کرد.»
درباره توجه ریاضی به شعر و ادب باید گفت، او در قسمت اول کتاب نیز -که شرح ویژگیهای مشهد است-، به فراخور، اشعاری از شاعران برجسته در توصیف شهر یا بزرگان آن آورده است.
این کتاب چهارده تصویر هم از ابنیه و یادگار‌های موجود در حرم‌مطهر‌رضوی و بنا‌های تاریخی مشهد، از جمله آرامگاه نادر، هارونیه و حوض آب مسجد گوهرشاد دارد؛ حوضی که به گفته کتاب، پیش‌تر آن را در مکانی ساخته‌اند که مسجد «پیرزن» قرار داشته است.
چرایی تألیف کتاب؛ راهنمایی برای زائران سردرگم
ریاضی درباره علت نوشتن این کتاب آورده است: «.. هر سال حدود صد الی ۶۰۰ هزار نفر زائر از بیرون و درون کشور به این شهر میآیند...، لکن با تأسف باید گفت که اگر زائری از راه دور بیاید، دفتری نیست که در گردش شهر راهنمایش باشد و او را به بیتوتات قبه عرش‌درجه آشنا کند و از اوضاع تاریخی این سامان به اختصار سخن گوید و این بزرگ‌ترین نقص است... حال شهر مشهد را هم راهنمایی باید که نشانی هر‌جا را بدهد و بر وارد و صادر، دیدار شهر را آسان سازد.»
او درباره نمونه‌کار خود به تألیف گزارش مکتب شاپور اشاره میکند، اما یادآور می‌شود این کتاب در دسترس عموم قرار نگرفته است؛ بنابراین نوشتن این راهنما را ضروری حس کرده است و باتوجه‌به مشکلات بودجه شهرداری با هزینه سرمایهگذار شخصی -که «حسین زوار» باشد- آن را به چاپ رسانده است.
بازارمشهد در حوالی حرم‌رضوی
کلیاتی از شهر مشهد؛ از بودجه ۶۰۰هزارتومانی شهرداری تا نهر‌های آب جاری
ریاضی پس از شرحی کوتاه از تاریخ خراسان، توس و مشهد به ارائه کلیاتی از جغرافیا و نحوه اداره مشهد و مخصوصا وضعیت شهرداری مشهد پرداخته است. او هزینه اداره شهر توسط شهرداری را در سال۱۳۳۳ (سال پیش از تألیف کتاب) ۶۱میلیون‌و۹۶۷هزارو۴۷۴ ریال و موجودی آخر اسفندماه این اداره را یک‌میلیون‌و۹۶۶هزارو۴۸۹ ریال نوشته است.
این کتاب چهارده‌تصویر از ابنیه و یادگار‌های موجود در حرم‌رضوی و بنا‌های تاریخی مشهد، از جمله آرامگاه نادر،حوض آب مسجد گوهرشاد دارد
این مسئول سابق دارایی خراسان، قسمت عمده درآمد شهرداری را از عوارضی قید کرده است که در دروازهها به‌وسیله مأموران پاسگاه وصول میشده است؛ همچنین از محلات قدیمی و جدید شهر یاد کرده و محلات جدید را الندشت، سی‌متری (بهار)، عشرتآباد، کوی‌پزشکان و سعدآباد خوانده است. سپس از حدود پنجاه کیلومتر مسیر آسفالت در مشهد یاد کرده و همچنین جمعیت شهر را حدود ۲۱۰هزار نفر خوانده است.
همچنین در کتاب آمده است مشهد تا سال۱۳۳۴ در حوزه بهداشت دوازده بیمارستان با مجموع ۷۵۵تختخواب داشته است. درباره امداد عمومی هم فصلی آورده که به مسلولان و دهکده ییلاقی پرداخته که در هجده‌کیلومتری مشهد توسط خیران برای آنها در حال ساخت است.
بر‌اساس این‌گزارش، هزینه ساخت آن از سال۱۳۲۸ تا سال۱۳۳۴ از وجوه نیکوکاران ۳۶۰هزار تومان بوده است و ۴۴۰هزار تومان هم سازمان برنامه خرج کرده، اما یک‌میلیون‌و ۲۰۰ هزار تومان دیگر برای اتمام آن اعتبار لازم بوده است.
بنا به گفته کتاب راهنمای‌مشهد، تا سال۱۳۳۴، شهر مشهد ۳۶۱ دبستان با ۳۵هزارو۸۸۱ نفر نوآموز و ۲۸دبیرستان با ۵۴هزارو۹ دانش‌آموز، پنج دبیرستان دخترانه و ۹۲۵دختر محصل و دوازده مدرسه علمیه با ۹۵۴طلبه داشته است.
مشهد چهار باشگاه ورزشی داشته، دو میدان ورزشی و پنج ورزش‌خانه باستانی (زورخانه). سه کتابخانه عمومی با جمع ۴۲هزارو۹۰۱ جلد کتاب خطی و چاپی نیز در شهر بوده است؛ همچنین در گزارشی که از چهره وقف آمده است، شهرستان مشهد ۱۰هزار رقبه وقفی داشته که در ۱۳۵۰موقوفه جمع شده بوده است.
مشهد در این سال ۱۰رشته‌قنات دایر و بیست رشته‌قنات بایر داشته که پرآب‌ترین آنها، قنات «سرده» بوده است. نهر‌های گناباد و خیابان هم در شهر جاری بوده‌اند. شهر پانزده حلقه چاه عمیق نیز داشته است از جمله یک حلقه چاه در داخل عمارت شهرداری. در کتاب، درباره امور اقتصادی، از زراعت تا تجارت و کارگاهها نیز سخن گفته شده است.
آستان‌قدس و توصیفی خواندنی از موزه قدیم
چنان که رفت، معرفی آستان‌قدس‌رضوی، تاریخچه حرم‌مطهر و ابنیه آن حدود شصت صفحه کتاب را دربرگرفته است، از جمله عمارت موزه پیشین که در دهه۵۰ به ساختمان فعلی منتقل شده است: «قسمت عمده بنای صحن جدید مربوط به ساختمان موزه است که در جبهه شمالی قرار گرفته است.
سنگ‌های مرمر سماقی که تمام نمای عمارت را زینت بخشیده از معدن تربت‌حیدریه و سنگ‌های مرمر ابری و سفید نقشه‌دار از کوه‌های خلج یک‌فرسنگی شهر است و در کارخانه حجارباشی تهیه شده است؛ دیوار بدنه پشت مسجد گوهرشاد، ضلع غربی موزه، از روی نقشه کاشیکاری جامع مزبور به‌شکل بسیار برازنده و زیبایی به هزینه آستان‌قدس در شرف اتمام است.
در طبقه فوقانی علاوه بر سالن بالای مقبره شیخ‌بهایی که اختصاص به محفظه نفایس کتب دارد، مخزن وسیعی هم برای ضبط کتاب‌ها تعبیه کردهاند. کتاب‌دان‌ها از چوب گردو هستند و گنجایش ۵۰ هزار جلد کتاب دارند.
در این قسمت، صندوق‌های آهنی نسوز و محفظه بزرگ فلزی برای حفظ کتب نفیس از دستبرد موریانه و حریق قرار داده شده. ساختمان موزه در سال۱۳۲۳ اختتام یافته است، سپس آقای دکتر بهرامی را برای تنظیم غرفههای نفایس به مشهد گسیل داشتهاند که به معیت کمیسیونی از ارباب‌اطلاع، قسمتی از نفایس از خزانه حضرت به موزه منتقل شده و از تاریخ مهرماه۱۳۲۴ موزه گشایش‌یافته و در معرض انظار مراجعه‌کنندگان قرار گرفته است.»
کتاب سپس به معرفی چند شیئ ارزشمند موزه، مثل سنگاب خوارزمشاهی، قالی گلابتون‌دار، کتیبههای زرین و... پرداخته است.
بازارچه گذر حمام شاه
دیدنیهای شهر و حال زار آرامگاه نادر
بخش «مکان‌های دیدنی، متبرک، گردشگاهها» شامل آرامگاه نادر، آرامگاه فردوسی، استخر کوهسنگی، ایوان کوهسنگی (مدفن سیدابراهیم‌ناظر و جمعی دیگر از سادات‌رضوی که در دوره بیست‌ساله دفن جنازه‌ها در آن ممنوع گردیده است)، خواجه‌ابوصلت‌هروی، خواجه‌ربیع، خواجه‌مراد، پیر‌پالان‌دوز، شیخ‌طبرسی، ایوان‌مصلی، گنبد‌خشتی، گنبد‌سبز، مسجد‌شاه، باغ‌ملی، چشمه‌سبز، چشمه‌گلسب، غار‌مغان، شاهان‌گرماب، ییلاق‌های مشهد، اخلمد، بند‌فریمان و بندهاست که درباره برخی بخشها بیشتر از یک‌عنوان توضیح داده است.
از جمله درباره آرامگاه نادر نوشته است: «در سال۱۲۹۷خورشیدی که آقای احمد‌قوام به استانداری خراسان آمد، یک گام نیک برداشت. روزی -بامدادان- مردم سر از خواب برداشتند و دیدند «ماژور‌شوبرک سوئدی»، رئیس شهربانی مشهد، در خیابان نادری با دستهای پاسبان ایستاده و کارگران مشغول فروریختن کاروان‌سرا‌های واقع در جای آرامگاه هستند؛ زیرا گور این رشید‌مرد، جایگاه سم ستوران و کمند اسبان درشکه و گاری و هنرنمایی قرداش‌بالا‌ها شده بود.
در آنجا پس از خرابی، باغی پرداخته و ساختمانی ساخته شد، محل تقاطع خیابان شاهرضا و خیابان نادری که میبینید، ولی نه‌چنان‌که در‌خور کشورگشای تاج‌بخش لشکرشکن باشد. در پهلوی آرامگاه سال‌ها کتابخانه فرهنگ جایگزین بود؛ سپس از تنگی جا، این ساختمان را به دبستان دادند و اینک دبستان ریاضی در آنجا جایگزین است. اکنون به‌خوبی دیده می‌شود که آرامگاه دارای وضع خوشی نیست.
اینجاست که ما از خراسانیان پاک‌نژاد و نیک‌نهاد خواستاریم بر این خاک به دیده دل بنگرند. باید این ساختمان کنونی که خود روی‌به‌ویرانی است، از بنیان برداشته شده و به‌جای آن تندیس برنزی نادر گذارده شود و در کنار باغ به ساختمان موزه و کتابخانه به روش نوین اقدام گردد.»
مشهد ۱۳۳۴ به روایت آمار
بنا بر آنچه در کتاب راهنمای مشهد آمده است در سال۱۳۳۴ این شهر هشت روزنامه فعال و یازده روزنامه نیمه فعال داشته است که به‌طور نامنظم چاپ میشدهاند. ۱۰چاپخانه در این شهر فعال بوده و در همین حوزه فرهنگ از پنج سینما و یک سالن تئاتر فعال نیز در شهر یاد شده است.
مشهد در این سال هشت مهمان‌خانه با مجموع ۱۹۴تختخواب و ۲۰۴مسافرخانه با مجموع ۹هزارو۲۱۵ نفر امکان پذیرش مسافر داشته است. در حوزه اقتصادی، هفت بانک که سه شعبه بانک ملی و چهار شعبه از دیگر بانک‌های دایر‌شده در کشور را شامل میشدهاند، به‌همراه یازده صرافی در مشهد آن سال فعال بوده‌اند. همچنین ۲۲سرای بازرگانی و ۲۷کارگاه عمده، شانزده کارگاه کوچک و شش کارخانه موتوری در شهر وجود داشته است.
سی اداره دولتی نیز در مشهد بوده است. این شهر مذهبی ۶۶مسجد هم داشته و ۸۹دفتر رسمی معاملات، ازدواج و طلاق در آن فعال بوده است.
آمار جالب‌توجهی نیز از حوزه بهداشت و درمان نوین وجود داشته که با عنایت به تازه‌تأسیس بودن دانشگاه پزشکی در مشهد آن زمان (از سال۱۳۲۸ دانشگاه پزشکی در مشهد آغاز به کار کرده است) درخورتوجه است. در سال۱۳۳۴ مشهد هفتاد پزشک دارای مطب و یازده قابله دیپلمه و ۳۵ داروخانه داشته و پرورشگاه جمعیت شیر‌و‌خورشید نیز سیصدنفر کودک را سرپرستی میکرده است.
در حوزه حمل‌ونقل عمومی دوازده اتوبوس از مشهد به حومه و یازده خط اتوبوس داخل شهر فعال بوده‌اند و تاکسی‌رانی هم با نرخ مصوب در مسیر‌های داخلی و اطراف شهر فعالیت میکرده است.
یک گزارش مهم دیگر که در این کتاب آمده است، مشخص کردن حدود شهر مشهد از چهار جهت جغرافیایی بوده است؛ بنا بر این کتاب، مشهد از طرف شمال به تیمارستان شهرداری و انتهای خیابان طبرسی محدود بوده، از طرف جنوب خاتمه ساختمانهای لشکر و اراضی آستان‌قدس و امتداد آن تا ضلع جنوبی باغ الندشت و از طرف شرق محل رسومات و موازات آن و از طرف غرب انتهای میدان ورزش سعدآباد و امتداد آن تا بنگاه کشاورزی احمدآباد بوده است.
ازآنجاکه ریاضی امور مالی استان را بر عهده داشته، متوسط مالیات‌های وصولی سه سال منتهی به ۱۳۳۴ را ۴۷میلیون‌و۳۶۲هزارو۸۳۸ ریال آورده است. گزارش‌های مالی ارائه‌شده از وضع صادرات و واردات عمده شهر پایان‌بخش این قسمت هستند.
در انتها باید گفت کتاب راهنمای مشهد که با هدف کمک به زائران تهیه شده است، حالا بخشی از سند هویتی مشهد در میانه دهه۳۰ و درست قبل از راه‌افتادن راه‌آهن است؛ بنابراین اهتمام به چاپ مجدد حتی در شمارگان محدود راهگشای پژوهشگران تاریخ‌و‌هویت مشهد است.
* این گزارش شنبه ۱۲ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۹۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
