خالق فیروزهای تابلو عصر عاشورا 
اتاق معصومه رضایی، کارگاه بافندگی اوست 
سیمای نهر خیابان مشهد تا پایان دوره قاجار
درحالی‌که وظیفه آب‌رسانی به مناطق مسکونی در فلات ایران عمدتا بر عهده مجاری آب زیرزمینی موسوم به قنات بوده، مشهد از سده نهم هجری شاهد تلاش‌هایی برای ایجاد یک کانال روباز انتقال آب بوده است. این تلاش سرانجام در سده یازدهم هجری با احداث نهری عریض و پر‌آب به ثمر نشسته که جریان و مجرای آن تا پایان دوره قاجاریه به شکل نسبتا پایداری باقی‌مانده است.
نهر چندین فرسخ را از حوالی توس تا مشهد می‌پیموده و پس از رسیدن به شهر در خطی مستقیم از میانه خیابانی سراسری می‌گذشته است. خیابان یادشده هم‌زمان با نهر در سده یازدهم هجری احداث شده و بر‌حسب قرارگیری نسبت به بارگاه رضوی دوپاره مجزا به نام‌های بالاخیابان و پایین‌خیابان داشته است.
به‌این‌ترتیب رودخانه مصنوعی مشهد پس از عبور از بالاخیابان و پر کردن حوض صحن عتیق آستان قدس رضوی از طریق پایین‌خیابان راهی مقصد نهایی خود یعنی اراضی کشاورزی پشت بارو می‌شده است.
بررسی گذشته شهر مؤید آن است که حیات این کانال روباز با وجود همه فراز و نشیب‌های تاریخی که تا پایان دوره قاجار رخ داده، تداوم داشته و با وجود خرابیهای فراوان به جزئی ناگسستنی از ساختار آب‌رسانی شهر تبدیل شده است.
در گزارش حاضر می‌کوشیم بخشی از تاریخ این نهر قدیمی را از زاویه ویژگی‌های کالبدی آن تا پایان دوره قاجاریه به تصویر بکشیم. این گزارش از میان اطلاعات ارزشمند مقاله «نهری در میان خیابان؛ پیدایی و پایایی نهر خیابان مشهد در آیینه تحولات کالبدی تا پایان دوره قاجاریه»، نوشته محمدصادق توسلی رجایی، گزینش شده که در شماره پاییز و زمستان۱۴۰۱ سال اول شماره ۲، دوره جدید پژوهش‌نامه و مطالعات اسنادی و آرشیوی است.
اخبار مطبوعات هم از مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار»، تألیف سیدمهدی سیدقطبی، استخراج شده است. عکس بالا، نمایی است از نهر خیابان و بست پایین خیابان مشهد در دوره قاجار که از دروازه پایین خیابان مشهد گرفته شده است.
جداره نهر
«درنتیجه استمرار هرج‌ومرج سیاسی-نظامی در مشهد تا نیمه سده سیزدهم هجری، این شهر رو‌به‌انحطاط نهاد»؛ این جمله را جیمز بیلی فریزر، نقاش، دیپلمات و سفرنامه‌نویس اسکاتلندی که چند سال در ایران زیسته، در سفرنامه خود، معروف به «سفر زمستانی»، آورده است که مربوط است به زمستان۱۲۱۲خورشیدی؛ پس مشخص است که شرایط نهر خیابان مشهد نیز در این دوره به چه شکل بوده است.
این شرایط را البته لرد جرج ناتانیل کرزن از سیاست‌مداران برجسته بریتانیا و از چهره‌های شناخته‌شده در ایران‌پژوهی در کتاب «ایران و قضیه ایران» نوشته و شرح داده که «تخته‌سنگ‌هایی که در روزگاری نمای لبه نهر را مجلل می‌کرد، به‌عنوان نمادی از ویرانی شهر، از ۱۲۳۷قمری (۱۲۰۰خورشیدی) به درون آن آوار شده بود.»
به استناد نوشته‌های مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله تنها اقدام عمرانی ثلث ابتدایی دوره قاجاریه در مشهد «پایه‌ریزی صحن نوی آستان قدس رضوی به ۱۲۳۳قمری و احیای سقاخانه صحن عتیق با آب حمل‌شده از حوضِ آبگیر نهر خیابان در بیرون شهر در دوره [تولیت]میرزا‌موسی‌خان [فراهانی، برادر امیرکبیر]بود.»
بازسازی خیابان مشهد پس از فتنه چند‌ساله سالار و خرابی بلندمدت عملا به بعد از انتصاب فریدون‌میرزا و میرزا‌فضل‌الله وزیر نظام به‌عنوان والی و متولی باشی در ۱۲۷۰قمری موکول شده است. در این سال، اطراف نهر پایین‌خیابان از تخت و بساط کاسبان حاشیه‌نشین خالی و لبه نهر هم‌زمان با سنگ‌فرش خیابان با آجر، ساروج و سنگ‌های ستبر جداره‌سازی شده است.
رودخانه مصنوعی مشهد پس از عبور از بالاخیابان و پر کردن حوض صحن عتیق راهی مقصد نهایی خود می‌شده است
روزنامه وقایع اتفاقیه در شماره ۱۸۳ خود به تاریخ ۸ذیقعده۱۲۷۰قمری در قسمت «اخبار خراسان» از بازگشت شاهزاده فریدون میرزا، فرمان‌فرمای مملکت خراسان، از آق‌دربند نوشته که مصادف با عید فطر بوده و برای خرابیهای نهر، آبادانی به همراه داشته است؛ «.. بعد از آنکه نواب معزی الیه به زیارت روضه منوره رفته و مراجعت کرده بودند، چون سنگ‌های نهر خیابان خرابی مشاهده کرده بودند، دستورالعمل داده و غدغن کرده بودند به‌زودی تعمیر خرابیهای آنجا را نموده، آب بیندازند.»
نقشه کلنل جولیس دالمج از شهر مشهد که به تاریخ۱۲۸۶قمری (آخرین روز سال ۱۲۴۸خورشیدی) مهر خورده، هم مؤید آن است که پس از فرونشاندن شورش حسن‌خان‌سالار در ۱۲۶۶قمری (نوروز ۱۲۹۹خورشیدی)، ساختار نهر خیابان مشهد تغییرات عمده‌ای داشته و از تعداد زیادی قراول‌خانه که در محلات مختلف شهر تأسیس شده، دو بابش بر روی نهر بالاخیابان و پایین‌خیابان احداث شده است.
افزون‌بر‌این، تخت داروغه نیز برای محافظت از اموال بازاریان در یکی از شلوغ‌ترین نقاط شهر یعنی در نزدیکی بست پایین‌خیابان بر روی نهر مستقر شده است.
پس از آن در دو سال ۱۲۹۲و۱۲۹۹قمری، مخارجی برای بازسازی کناره نهر بالاخیابان و پایین‌خیابان با آجر، آهک و گچ از طریق آستان‌قدس صورت‌گرفته است؛ باوجوداین در ابتدای سده چهاردهم هجری، دیگر اثری از سنگ‌های نصب‌شده وزیرنظام بر لبه نهر دیده نمی‌شده و تنها دیواره آجری زیرین آن باقی‌مانده است.
شاید همین شرایط بوده که والیان خراسان را واداشته که نهر خیابان را در دوره مظفرالدین‌شاه به‌طور اساسی تعمیر کنند. این تعمیرات که شامل سنگ‌کاری و بندکشی نهر خیابان و نصب طارمی چوبی در حاشیه آن بوده، از ۱۳۱۶قمری آغاز شده و تا ۱۳۱۸قمری به اتمام رسیده است. مهم‌ترین تحول کالبدی در پایان این فرایند، ایجاد طارمی‌هایی بلند به رنگ پرچم ایران در مقابل نهر بوده که تعداد آنها به صد عدد می‌رسیده است.
احتشام کاویانیان در کتاب خاطرات خود از این طارمی‌های نوشته است؛ «فاصله بین طارمی‌ها و نهر که از هر طرف به حدود یک متر می‌رسید، گل‌کاری شده بود. درحالی‌که طارمی‌ها جهت جلوگیری از تخت گذاشتن کسبه در کنار نهر نصب شده بود، به سبب استمرار ریختن اجناس دکان‌داران و نشستن بساطی‌ها عرصه خیابان بیش‌ازپیش تنگ شد. طارمی‌ها پس از مدتی بی‌توجهی و عدم نگهداری مناسب سرانجام در ۱۳۲۷قمری به‌کلی برچیده شد.»
روزنامه نوبهار نیز در شماره۱۶ سال دوم خود به تاریخ ۵ربیع الثانی۱۳۳۲ قمری خبری «راجع به خیابان» داشته و نوشته است: «در تاریخ ۱۳۰۷ [قمری]مرحوم مؤتمن‌السلطنه بزرگ برای تنویر نقطه مذکور هفتصد تومان محل تعیین نمود، به مسافت هر پنجاه قدم در دو طرف نهر چراغ‌های قشنگی نصب نمود و پس از اندک زمانی به‌واسطه مرحوم شدن آن شخص بزرگ و عدم مواظبت سایرین، آن آثار هم معدوم شد و نیز در زمان تولیت مرحوم صدیق‌الدوله مبلغی از آستان‌قدس برای طارمی و چراغ خیابان به مصرف گذاشت در دو طرف نهر تا مسافتی طارمی‌های رنگ و روغن داده نصب و در هر چند قدم چراغ گذاشتند.
ایضا به‌واسطه عدم‌مواظبت عمال آستانه این آثار خیریه که مبلغی هنگفت به آستانه ضرر وارد آورده بود، شبانه از کثرت بی‌مبالاتی اجامره و اوباش چوب‌های طارمی را کنده و بردند و چراغ‌ها را نیز دزدیدند و به‌تدریج نهر خیابان محل یابوشویی و کهنه‌شویی و کنار نهر خاک‌روبه انداز دکاکین و خود شارع به‌شکل یک مزبله و مرداب لجن‌زاری درآمد.»
اگرچه پیش‌تر به جانمایی دو باب قراول‌خانه روی نهر بالاخیابان و پایین‌خیابان و برپایی تخت داروغه بر روی نهر پایین‌خیابان اشاره شد، آن‌طور که اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نشان می‌دهد حداقل از ۱۳۲۱قمری دکان‌هایی نیز بر روی نهر خیابان وجود داشته که تحت‌تملک آستانه بوده و گاهی هم تعمیر می‌شده است.
به گزارش شماره۱۲ سال اول انتشار روزنامه بلدالامین در سال ۱۳۲۹قمری دسته‌ای دیگر از دکان‌ها به دکان‌های قبلی اضافه شده است؛ این روند افزایشی در سال‌های ۱۳۲۹ و ۱۳۳۲قمری دوبار دیگر تکرار شده است.
روزنامه عصر جدید در شماره۸ سال دوم انتشار خود به تاریخ ۲۴ جمادی‌الاول ۱۳۳۳قمری از کشف یک سرقت گفته که در شب چهارشنبه، ۲۱ جمادی‌الاول، در یکی از مغازه‌های روی نهر در بالاخیابان انجام شده است: «چندی قبل دکان سمساری علی‌اصغر نام تهرانی، واقع در روی نهر خیابان علیا، مقابل کاروان‌سرای ملک، وسایلی از قبیل قالیچه و گلیم و دو دست لباس ملبوس و چند عدد وزنه و ... به سرقت برده بودند.»
کار احداث دکان‌ها روی نهر چنان بالا گرفته بوده که در مقطعی کفیل ایالت خواستار مسکوت گذاشتن موقتی طرح ساخت دکان‌های جدید روی نهر پایین‌خیابان شده است.
در این مقطع، خیابان قدیمی دوره صفویه مشهد عملا به‌صورت دو کوچه باریک در دو سوی دکان‌های قرق‌کننده روی نهر درآمده است. در چنین شرایطی، مردم از کنار نهر برای شستن درشکه، گذاشتن طبق، هیزم و امثال آن نیز استفاده می‌کرده‌اند که باعث آلودگی مضاعف نهر و خیابان می‌شده است؛ ازاین‌رو، انجمن بلدیه پس از چندی تصمیم به برچیدن دکان‌های روی نهر گرفته، اما هم‌زمانی این تصمیم با ناآرامی‌های اواخر حکومت محمدعلی شاه، امید به انجام اقدامات اصلاحی را کم‌رنگ و بستر افزایش بی‌نظمی را مهیا کرده است.
در جریان حوادث برهه یادشده برچیدن تخت داروغه روی نهر پایین‌خیابان به استعاره‌ای برای روایت درگیری میان مشروطه‌خواهان و هواداران محمدعلی شاه در مشهد بدل گشته است.
در ۱۳۳۴قمری سرانجام پس از سال‌ها تأخیر به دستور تولیت وقت آستان قدس، دکاکین روی نهر بالاخیابان را تخریب کرده و نظمیه را مأمور حفاظت از حاشیه نهر و جلوگیری از اشغال مجدد آن کرده‌اند.
روزنامه عصر جدید در شماره ۴۷ سال دوم انتشار خود به تاریخ ۱۲ربیع‌الاول ۱۳۳۴قمری نوشته است: «چند روز است تولیت آستانه مشغول اصلاحات و تسویه امور شده، از جمله دکاکین چوبی که روی نهر وسط خیابان ساخته بودند و به‌عقیده جمعی بنای غیرمشروعی بوده، خراب کرده و خیابان را پاکیزه نموده، سنگ‌فرش منحوس آن را که شباهت تامی به گردنه‌های صعب‌العبور داشت، مسطح می‌کنند.»
با زدوده شدن موانع، جداره نهر بالاخیابان در ۱۳۳۵قمری تحت‌تعمیرات قرار گرفته است. هم‌زمان با شروع این عملیات، کنار نهر بست‌های بالا و پایین نیز موقتا از اسباب دکان‌داران، علاف‌ها، دست‌فروش‌ها و کالسکه‌دار‌ها تخلیه شده است.
کسبه روی نهر پایین‌خیابان نیز با مشاهده این وضعیت و از بیم برچیده‌شدن دکان‌هایشان مدتی از پرداخت اجاره به آستان قدس خودداری کرده‌اند که گویا جواب داده و با دخالت شخص متولی آستانه و عناصر صاحب‌نفوذ خارجی، تخریب دکان‌های آنها به‌تعویق‌افتاده است.
سرانجام بلدیه مشهد در ۱۳۴۳قمری (واپسین سال سلطنت قاجاریه)، زیر نظر حسین خزاعی، امیر لشکر شرق، در پی تعمیرات اساسی معابر شهر برآمده و به‌دنبال آن، تخت‌ها و دکان‌های روی نهر پایین‌خیابان از دم بست الی دروازه و دکان‌های روی نهر بست بالا برچیده و طرفین آن با آجر مرمت شده است.
دامنه این اصلاحات تا بیرون دروازه پایین‌خیابان نیز ادامه یافته؛ هم‌زمان سنگ‌هایی را که حدفاصل درب صحن عتیق تا باغ نادری درون نهر فروافتاده بوده است، برای تعمیر نهر بالاخیابان بیرون کشیده شده‌اند.
پل‌ها و سکو‌ها
در دوره قاجاریه در مقابل دروازه‌های خیابان و هر‌کوچه یا نقطه مهمی از آن، پلی روی نهر ساخته شده بوده است. پل‌های روی نهر در دوران شکوه خیابان، همچون لبه آن از سنگ ساخته شده بوده‌اند، اما به‌دنبال افول مشهد در اوایل دوره قاجاریه، جای پل‌های سنگی پیشین را قطعات تخته‌سنگ‌های بزرگ فروریخته از لبه نهر گرفته که در فواصل مختلف به‌صورت نامرتب روی نهر انداخته شده بوده‌اند.
آن‌طور که کلنل سی‌ام‌مک‌گرگور در کتاب «شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان» در سال ۱۸۷۵قمری نگاشته است «در پی تعمیرات عهد ناصری در ۱۲۷۰قمری و ۱۲۸۸قمری بر روی پل‌ها، سکو‌های سنگی یا غیرسنگی روی نهر خیابان ایجاد شد که مردم از آنها برای نشستن و تفریح نیز بهره می‌بردند.»
جرج کرزن، سیاست‌مدار انگلیسی، نیز که کتاب «ایران و قضیه ایران» را بر‌اساس مشاهداتش طی سفری در سال ۱۸۸۹ میلادی (حدود ۱۲۶۸خورشیدی) نوشته به وضعیت پل‌های نهر خیابان مشهد پرداخته و نوشته است: «اما از اوایل سده چهاردهم هجری دیگر اثری از پل‌های سنگی پیشین دیده نمی‌شد و جای آنها پل‌های سستی از الوار روی لبه آجری نهر نصب شده بود.»
این وضعیت البته در تعمیر اساسی اوایل سلطنت مظفرالدین‌شاه به سال۱۳۱۶قمری تغییر کرده و تعدادی از پل‌های پایین‌خیابان و بالاخیابان در جریان این بهسازی تعمیر شده‌اند.
گویا این روند تا چند سال بعد هم برقرار بوده، زیرا بر‌اساس اسناد، پل خارج دروازه پایین‌خیابان هم در ۱۳۲۵قمری مورد بازسازی قرار گرفته است. با این وضعیت پل‌های نهر خیابان از این دوره به بعد روبه‌خرابی گذاشته‌اند و به‌مرور از بین رفته‌اند.
درختان و باغچه‌ها
هم‌زمان با احداث نهر شاهی در دوره صفویه، طرفین نهر خیابان حتی در بیرون دروازه‌ها و در مزارع بیرون شهر درخت‌کاری شده‌اند. چنار‌های پیچ‌خورده با شاخه‌های سفید و گلوله‌های کرکی قهوه‌ای‌رنگ، شاخص‌ترین درخت‌های بالاخیابان محسوب می‌شده‌اند.
سفرنامه آرمین وامبری، شرق‌شناس و سیاح مجار و ایضا جاسوس بریتانیایی، چنین گفته است: «هم‌نشینی سایه خنک و چشم‌انداز سرسبز درختان با آب خروشان نهر، علاوه بر ایجاد طراوت در مسیر و آسایش خاطر در اهالی و عابران، جذابیتی کم‌نظیر به شهر می‌بخشید.»
دراین‌بین قطع اشجار و نهال‌کاری مجدد حاشیه نهر، زیر نظر آستانه و به فراخور نیاز زمانه انجام می‌گرفته است. آن‌طور که از اسناد آستانه برمی‌آید هیزم بسیاری از این طریق و نیز از سرشاخه‌زنی درختان به دست می‌آمده است.
بر‌اساس سفرنامه الکس بارنز که با عنوان «سفر به ایران در عهد فتحعلی‌شاه قاجار» نشر یافته است حاشیه نهر پایین‌خیابان دست‌کم تا ۱۲۴۹قمری واجد درختان سایه‌انداز بوده است، اما در اواخر سده سیزدهم هجری درختان تنومند فقط در بالاخیابان باقی مانده بوده‌اند.
دست‌درازی مردم به همین درختان باقی‌مانده باعث شده است که آستان قدس دست‌کم از ۱۲۹۱قمری نگهبانانی برای مراقبت از درختان بگمارد.
البته اینها تنها سبزی و گیاه اطراف نهر نبوده است و هم‌زمان با نصب طارمی‌ها در سال ۱۳۱۶قمری، نوار یک‌متری میان آنها تا نهر گل‌کاری شده است.
آن‌طور‌که مدرس رضوی و همکاران در «گزارش مکتب شاپور» نگاشته‌اند «در ۱۳۴۳قمری برابر با ۱۳۰۳خورشیدی، هم‌زمان با تخریب دکان‌های روی نهر، درختان کهن‌سال برجای‌مانده در پایین‌خیابان را به دستور امیر لشکر از ریشه درآوردند، اما اولیای آستانه و مردم که صفای خیابان را در وجود درختان می‌دیدند، از ادامه این کار جلوگیری و از نو به نهال‌کاری طرفین نهر پرداختند.»
* این گزارش شنبه ۲۲ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۷۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
