سماورسازی دیگر طالب ندارد 
تهپل محله کوچه بزرگان مشهد بود 
تاریخ حفر چاه و تدبیر بحران بی‌آبی در مشهد
تابستان گرم و جیره‌بندی آب از مشکلاتی است که در یکی‌دو دهه اخیر بسیار درباره آن نوشته شده و امسال به مرحله هشدار رسیده است؛ البته قصه کمبود آب در مشهد یک قصه قدیمی است که می‌توان آن را در لابه‌لای سیاهه اسناد و مکتوبات کهن دید؛ مشکلی که هر چند‌دهه، با افزایش جمعیت زائر و مجاور حادتر شده است؛ آن‌چنان‌که می‌بینیم هربار و در هر‌دوره حکومتی، بزرگی تلاش کرده است با ارائه راهکار یا تمهیداتی این مشکل را چند‌صباحی رفع و از این طریق نام خود را هم به‌عنوان خادم زائران آستان ملائک پاسبان حضرت‌رضا (ع) ثبت کند.
یک‌بار امیرعلیشیرنوایی در دوره تیموری با کشیدن آب چشمه‌گلسب (چشمه گیلاس) می‌کوشد مشکل کم‌آبی مشهد را برطرف کند و دیگر‌بار شاه‌عباس با وقف آب نهرشاهی به‌دنبال رفع این معضل است و این کوشیدن در طول تاریخ سلسله‌وار ادامه می‌یابد.
در نهایت، اما کار به حفر چاه می‌رسد و کلنگ نخستین چاه عمیق مشهد برای رفع مشکل کم‌آبی ۱۴ مرداد ۱۳۲۴ خورشیدی به زمین می‌خورد. سطر‌های بعدی روایت این ماجراست.
خشکسالی مشهد و حفر چاه عمیق در حرم‌مطهر
شکل گرفتن شهر مشهد بر بستر اراضی روستای قدیمی سناباد و رشد سریع آن، سبب شده است زیرساخت‌های آبی برای جمعیت روزافزون زائران و مجاوران کافی نباشد. به‌همین‌دلیل در طول تاریخ، افراد بسیاری کوشیدند با تزریق آب قنات‌های اطراف مشهد به محدوده حرممطهررضوی و محلات مشهد، مشکل تأمین آب را تا‌حدودی مرتفع کنند.
در ابتدای کار، تأمین آب مورد‌نیاز حرممطهررضوی و شهر مشهد از طریق قنات، راهکار مناسبی بود، اما استفاده از این روش برای همیشه و به‌صورت مداوم ممکن نبوده است؛ زیرا در برخی سال‌ها خشکسالی به‌سراغ مشهد و مناطق هم‌جوار آن می‌آمده و باعث افت آبدهی قنات‌ها می‌شده است.
در این وضعیت، عملا نمی‌شده روی قنات یا چشمه به‌عنوان منبع تأمین آب مورد‌نیاز در حرممطهررضوی حساب کرد و مسئولان امر باید فکر دیگری می‌کرده‌اند. استفاده از چاه آب، از این زمان به‌عنوان یک راهکار جایگزین در دستور‌کار قرار گرفته است. مشهد به‌دلیل قرار گرفتن بر دشت آبرفتی و جلگه‌ای، ذخایر آب زیرزمینی مناسبی داشته که می‌شده است با حفر چاه به آنها دسترسی پیدا کرد.
هرچند بهره‌برداری از آب چاه برای آب‌رسانی به خیل زائران کار ساده‌ای نبوده، از طرفی شیوه جایگزین دیگری هم وجود نداشته است. این فرایند در ادامه سبب حفر چاه میشود، اما به روایت سیاهه اسناد باقی‌مانده نخستین چاه عمیق در مرداد سال ۱۳۲۴ خورشیدی در حرممطهررضوی حفر میشود.
البته جواد نواییان رودسری، مشهدپژوه، درباره اینکه آیا چاه حفر‌شده در حرم‌رضوی نخستین چاه عمیق در مشهد است، نکته دارد و می‌گوید: «درباره اینکه اولین چاه آب در حرممطهررضوی چه زمانی حفر شده، حرف و حدیث زیاد است. هرچند‌که این روایت، روایت اشتباهی نیست، اما آوردن قید «نخستین» برای آن ناصواب به نظر می‌رسد. نگاهی به اسناد، عکس‌ها و نقشه‌های قدیمی حرممطهررضوی که عموما مربوط به دوره قاجار و میانه عصر ناصری است، نشان می‌دهد استفاده از چاه برای تأمین آب حرم‌مطهر از مدت‌ها قبل متداول بوده است.
افتتاح منبع و چاه آب خیابان دقیقی در دی‌ماه ۱۳۲۴ به نظر می‌رسد بسیار مهم‌تر از حفر چاه عمیق حرممطهررضوی باشد
عکسی از مسجد گوهرشاد در دوره قاجار وجود دارد که در آن، در ضلع جنوبی محدوده‌ای که به «مسجد پیرزن» شهرت داشته است، اتاقکی چوبی به چشم می‌خورد؛ اتاقکی که پس از تطبیق مکانی‌اش با نقشه حرممطهررضوی در کتاب «مطلع‌الشمس» معلوم میشود که در‌واقع محل چاه آب مسجد گوهرشاد است؛ چاهی که هنگام بی‌آبی، از ظرفیت آن برای تأمین آب مورد‌نیاز زائران و نمازگزاران استفاده می‌شده است.»
با‌این‌همه، این چاه که از آن به عنوان نخستین چاه عمیق در حرم‌مطهر یاد میشود، توسط روس‌ها در ۱۴ مرداد حفر میشود، اما روزنامه آزادی خبر آن را چهار روز بعد، یعنی در ۱۸ مرداد ۱۳۲۴ خوشیدی، منتشر می‌کند.
در این خبر آمده است: «چون موضوع تهیه آبِ دست‌نخورده پاکیزه برای مصرف مؤسسات مختلف آستان‌قدس مورد‌نظر آقای منصور (علی منصور نایب تولیه آستان قدس رضوی) بوده و پارسال که شهر دچار بی‌آبی بود، این احتیاج شدت یافته، لذا مصمم شدند برای بنگاه‌های آستان‌قدس تهیه آب نمایند.
اوایل سال با آقای ابراموف، سرکنسول شوروی، مذاکره و آقای ابراموف برای هرگونه مساعدت فنی حفر چاه و تهیه آب با اسلوب جدید، قول مساعد دادند؛ لذا از اول خرداد حفر چاهی در کنار دیوار موزه شروع و اخیرا خاتمه یافت. عصر یکشنبه از طرف آستان‌قدس عده‌ای از محترمین برای انجام مراسم افتتاح چاه آب مذکور در عمارت موزه دعوت و آقای سرکنسول شوروی سایر آقایان نمایندگان خارجی و محترمین شهر در آنجا حضور به هم رساندند.
ابتدا آقای مهندس قهرمان خطابه دایر بر کیفیت حفر چاه قرائت نمودند و بعد آقای منصور شرحی در این موضوع بیان و از مساعدت‌های آقای ابراموف سرکنسول و آقای رازکوف کنسول‌یار شوروی اظهار قدردانی و به‌وسیله تلمبه آب جاری شد؛ سپس مدعوین به تالار تشریفات رفته، پس از صرف چای و شیرینی متفرق گردیدند.»
مشخصات این چاه هم در بخش پایانی این خبر نوشته شده است: «چاه مذکور چهل متر عمق دارد و، چون به آب‌های تحت‌الارضى رسیده، احتمال نمی‌رود که آب آن در سال‌های خشک کاسته شود. تلمبه‌ای هم که فعلا نصب شده دارای هشتاد کیلو‌وات قوه بوده و هر‌ساعتی پنج مترمکعب آب خارج می‌نماید و هرچند عجالتا این مقدار آب مصرف موزه و آب‌انبار صحن نو را کفایت می‌کند ولی برای استخراج آب بیشتری، درصدد نصب تلمبه نیرومندی هستند که قوه چهار اسب را داشته باشد.
ما از این اقدام جناب نیابت تولیت عظما که خدمتی جاودانی می‌باشد، متشکر و از مساعدت‌های دوستانه آقای ابراموف و آقای رازکوف اظهار امتنان می‌نماییم.»
میدان دقیقی یا همان فلکه آب در دهه ۵۰ قرن ۱۴ خورشیدی
مشهد سال ۱۳۲۴ و حفر چاه در خیابان دقیقی
چاه حفر شده در حرم مطهر، اما تنها چاهی نیست که در آن سال افتتاح میشود تا حلالی باشد بر بی‌آبی‌های مشهد. افتتاح منبع و چاه آب خیابان دقیقی که در دی‌ماه همین سال (۱۳۲۴ خورشیدی) رخ می‌دهد، به نظر می‌رسد بسیار مهم‌تر از حفر چاه عمیق حرممطهررضوی باشد.
سیدمهدی‌سیدی در کتاب «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» به یک ماجرای جالب درباره میدان دقیقی اشاره می‌کند. این پژوهشگر می‌نویسد: «حضور ارتش روسیه در خراسان و شهر مشهد، جز پیامد‌های سیاسی-تاریخی، تأثیرات و یادگار‌هایی هم در کالبد شهر و ذهنیت و فرهنگ مردم مشهد باقی گذاشت؛ از جمله آنکه سربازان و افسران رو‌س، گل و گیاه چند میدان مشهد را کندند و به جای آن برای خود گوجه‌فرنگی و بادمجان و سبزیجات کاشتند که نیاز به آب هم داشت.
بدین جهت در دو جای مشهد چاه کندند و با ماشین بخار (موتور) و پمپ، آب بیرون کشیدند و شیر فلکه‌ای هم برای برداشت آب نصب کردند. چاه‌های روس‌ها یکی در جلوی هنگ پیاده مشهد و دیگری در میدان فردوسی (خیابان تهران) بود که سقا‌های مشهدی هم از آن برای خانه‌های مردم آب می‌بردند به‌همین‌دلیل آن میدان به فلکه آب شهرت یافت.»
این چاه که از آن به عنوان نخستین چاه عمیق در حرم امام‌رضا(ع) یاد میشود، توسط روس‌ها در ۱۴ مرداد حفر شده است
با استناد به این نوشته و خبری که ۱۸ دی‌ماه سال ۱۳۲۴ در روزنامه آزادی آمده، این محل یکی از مکان‌های تأمین آب در مشهد بوده است که در آن چاهی توسط روس‌ها ایجاد شده بود.
جریده آزادی در خبری با تیتر «افتتاح منبع و چاه آب» می‌نویسد: «محله عیدگاه و اطراف میدان دقیقی فلکه خیابان تهران سال‌ها بود که آب مشروب و خوردنی نداشت. چندی قبل از طرف سرکنسولگری دولت دوست و هم‌جوار ما اتحاد‌جماهیر‌شوروی در مشهد اقدام به‌عمل آمد که به‌وسیله متخصصین و وسایل شوروی در میدان مزبور چاهی برای رفع حوایج اهالی حفر شود. چاه مزبور حفر شد و شهرداری مشهد نیز برای ساختن منبع آبی جهت آن اقدام کرد.
روز دوشنبه (۱۷ دی) ساعت۳بعد‌از‌ظهر بنا به‌دعوت قبلی شهرداری مشهد منبع آب مزبور و چاه را با حضور ژنرال کنسول شوروی در مشهد و نمایندگان خارجی رؤسای ادارات، مدیران جراید و وجوه اهالی مشهد به وسیله آقای استاندار افتتاح شده، از طرف انجمن شهر مشهد آقای ملکی، رئیس انجمن، خطابه‌ای راجع به خصوصیات منبع و چاه مزبور و تشکر از سرکنسولگری اتحاد شوروی و مخصوصا آقای راشکوف، کنسول‌یار سرکنسولگری که برای ایجاد چاه مزبور زحماتی متقبل شده بودند، ایراد داشتند. قبلا نیز از طرف شهردار مشهد پذیرایی به‌عمل آمد. در شماره دیگر خصوصیات چاه و منبع آب مزبور را به نظر خوانندگان خواهیم رسانید.»
این جریده در ۲۱ دی‌ماه در گزارشی با تیتر «آب و چاه میدان دقیقی» نطق آقای ملکی را چاپ می‌کند و می‌نویسد: «شهر مشهد اصولا از حیث آب شرب مصرفی اهالی به‌علت نداشتن موقعیت، دچار مضیقه است.
با توجهاتی که سابقا از طرف اولیای شهر و سایر اشخاص خیر درباره این موضوع مبذول گردیده ولی نتیجه‌ای که رفع نیاز کلیه ساکنین شهر را بنماید، حاصل نشده، لذا با مطالعاتی که اخیرا به عمل آمد، چون از طرف مقامات شوروی در تهران، تبریز و قزوین اقدام در حفر چاه به عمل آمده و نتیجه گرفته شده بود، بنا به درخواست انجمن شهر مشهد و به‌منظور مساعدت و کمک به اهالی، کارکنان دولت شوروی در این محل به خرج خود این چاه را حفر و به ساکنین شهر اهدا فرمودند. شهرداری هم از این فرصت استفاده و درصدد تهیه وسایل موتور و پمپ و ساختمان منبع آب مورد ملاحظه برآمد.»
جالب است بدانید هزینه خرید موتور برای این چاه، پمپ و تلمبه آن را کارخانه خسروی تقبل می‌کند که در آن دوران ۷ هزار‌و۵۰۰ ریال بوده است. محل نصب موتور و ساختمان منبع از پی‌کنی و پی‌ریزی و بتون‌ریزی جدار داخلی و آچرچینی قشر رویی و لوله‌کشی و... هم بر عهده شهرداری بوده است.
جریده آزادی همچنین در ادامه این خبر می‌نویسد: «اکنون رومالی چاه به علت برودت زمستان انجام نشده، ولی امید می‌رود برای حفر چاه‌ها و ساختمان منبع آب‌ها، مشابه فعلی در سایر نقاط شهر هم انجام گیرد، به طریقی که رفع احتیاج همگان را بنماید. از آقای راشکف ویس، قنسول محترم شوروی که برای تهیه مقدمات عمل مزبور از هر جهت زحمات خستگی‌ناپذیری را تحمل نموده‌اند، تشکر می‌کنیم.»
آب فراوان و نوید لوله‌کشی در شهر
به گفته خبرنگار روزنامه آزادی چاه حفر‌شده در میدان دقیقی ۳۸متر عمق داشته آنچنان که به آب‌های تحت‌الارضی (سفره آب‌های زیرزمینی) رسیده بوده است. برای همین به نظر می‌رسیده است آب آن دائمی باشد و برای سالیان دراز خشک نشود: «استعداد استخراج آب به مقدار هر ۱۰دقیقه دو مترمکعب است که البته به وسیله تلمبه و موتور قوی باید به دست آید ولی فعلا آب توسط موتور تولوز به قوه سه اسب به دست می‌آید که استعداد آن در هر‌ساعت حداکثر شش مترمکعب است.
آب استخراج‌شده با اسلوب بهداشتی تجزیه و کاملا قابل‌استفاده است. این آب در منبعی که جدار داخلی آن با بتون مسلح ساخته شده و ارتفاع آن ۱۰ متر می‌باشد و گنجایش نگهداری هشتاد مترمکعب آب را دارد، ذخیره و جهت جلوگیری از یخ‌بندان آب در زمستان و گرم شدن در تابستان جدار خارجی آن را با آجر و ملات سیمان و آهک ساختمان کرده‌اند.
در ساختمان منبع همچنین ۱۰ مترمکعب بتون مسلح و صد مترمکعب آجرچینی به کار برده شده و برای استفاده از آب منبع، شیر‌هایی در اطراف کار گذاشته شده است. لوله آبی هم جهت حمل آب با بشکه در نظر گرفته‌اند.»
گویا آبی که از چاه دقیقی استخراج می‌شده، آن‌قدر پرفشار بوده است که خبرنگار می‌گوید می‌تواند منازل مشهد را لوله‌کشی کرد و این آب را به خانه مشهدی‌ها برد؛ «چون ارتفاع آب زیاد و دارای فشار کافی است، در صورت قوی بودن ماشین و پمپ می‌توان آب زیاد تهیه و برای این منظور لوله کار گذارده شده که بتوان منازل اطراف تا شعاع پانصد متر را به‌طوری‌که عمارات دو طبقه هم بتواند استفاده نماید، در موقع لزوم آب داد.»
این گفته پربیراه نیست و می‌بینیم که با تکیه بر همین ذخایر آبی است که لوله‌کشی آب شهری مشهد در دهه ۳۰ کامل و دسترسی مشهدی‌ها به آب شرب آسان میشود.
* این گزارش سه‌شنبه ۱۴ مرداد ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۴۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
