مرتضی گواه قهرمان مسابقات بینالمللی کاپ آزاد استانبول است 
جواد و الهه عصای دست هم هستند 
کوچه سجادی از دل باغ‌های بزرگ مشهد متولد شد
سال‌های پایانی دهه اول (۱۳۱۰ خورشیدی) تا انتهای دهه دوم (۱۳۲۰ خورشیدی) در قرن گذشته، از مهم‌ترین مقاطع گسترش مشهد محسوب می‌شود. حکومت وقت در این دوران تلاش کرد با ایجاد خیابان‌ها و مسیر‌های جدید، ضمن گسترش شهر، مشهد را به شهری با ساختار غربی تغییر دهد.
در‌همین‌راستا بسیاری از مالکان زمین‌ها در نقاط مختلف شهر، موظف شدند شرایطی را برای تبدیل اراضی بزرگ باغی و کشاورزی خود فراهم کنند تا آن دسته اراضی که در محدوده بافت شهری قرار دارند به مجموعه‌های مسکونی تبدیل شوند؛ ایجاد راه‌های دسترسی متعدد یکی از الزام‌ها برای تغییر این شرایط بود.
کوچه امام‌خمینی (ره) ۷، یا سجادی، حاصل یکی از این همراهی‌ها محسوب می‌شود که در آن، دو مالک بزرگ (یعنی اقبال‌التولیه و حاجی‌سرابی) شرایط را برای ایجاد این کوچه در میان اراضی خود فراهم کردند. سطر‌های بعدی گذری است بر تاریخ این کوچه.
از کوچه «نایب‌التولیه» تا «حسینیه شیخ»
کوچه‌سجادی عمری تقریبا صدساله دارد و تعداد نام‌هایی که در این دوران گرفته از بسیاری کوچه‌های قاجاری و حتی قدیمی‌تر شهر بیشتر است. اقبال‌التولیه نخستین نامی است که این کوچه با آن شناخته شده است. کوچه‌شجاع نام رسمی بعدی برای این کوچه است که در اصل شجاع‌الدوله بوده و هنوز هم فرعی دوم این کوچه (از سمت خیابان امام‌خمینی (ره)) به همین نام شهره است.
کوچه‌سجادی که در برخی اوقات سجاد و برخی زمان‌های دیگر سجادیه ثبت شده، دیگر نام رسمی و قدیمی این کوچه است که هنوز هم روی تابلو ورودی کوچه (از سمت خیابان امام‌خمینی (ره)) حک شده است. این عنوان از نام رضا‌سجادی، شهردار اسبق مشهد و مالک بخشی از زمین‌های جنوبی کوچه، گرفته شده است.
فوزیه‌جنوبی۸ دیگر نام رسمی کوچه است که روزگاری بر تابلوی ابتدای کوچه (از سوی خیابان دانشگاه) ثبت شده بود، اما اندکی بعد جای خود را به‌عنوان دانشگاه۸ داد. در سال‌های اخیر هم با‌توجه‌به تغییرات انجام‌شده در نظام کوچه‌بندی، شماره این خیابان پس از اجرای طرح نوسازی میدان‌شهدا به عدد ۶ کاهش پیدا کرد. اکنون امام‌خمینی (ره) ۷ (پهلوی۷) نام رسمی این کوچه است که پس از انقلاب بر تابلوی معرفی کوچه نشسته است.
این کوچه در کنار انبوه نام‌های رسمی، اسامی غیررسمی بسیاری هم دارد که در دوران‌های مختلف مورد‌استفاده قرار گرفته است. کوچه مطب‌دکتر‌معاضد -یا به‌صورت خلاصه کوچه‌دکتر‌معاضد- یکی از قدیمی‌ترین اسامی غیررسمی برای این کوچه است که به‌دلیل وجود مطب و بیمارستان خصوصی این پزشک در نخستین پلاک شمالی این کوچه، به آن معروف بوده است.
کوچه خان‌منش هم یکی دیگر از نام‌های غیررسمی این کوچه است که از دهه۵۰ تا ابتدای دهه ۸۰ به‌دلیل فعالیت تاکسی‌تلفنی خان‌منش در این محدوده، به آن معروف شده است.
کوچه دبیرستان‌فیوضات هم از نام‌های غیررسمی است که هرچند هیچ‌گاه صورت رسمی به خود نگرفت، از دهه۳۰ تا دهه ۸۰ که این دبیرستان در کوچه مستقر بود، نزد مردم کاربرد داشت.
کوچه‌کلینیک‌فرهنگیان و کوچه اتحادیه‌دانش‌آموزان یااتحادیه هم از نام‌های مردمی‌ای هستند که پس از پیروزی انقلاب به‌دلیل استقرار کلینیک پزشکی شماره‌یک فرهنگیان و اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان در این کوچه، برای معرفی آن استفاده می‌شده است.
کوچه تایپ و‌تکثیری‌ها هم از دیگر‌اسامی مردمی این کوچه است که به‌دلیل اقبال این صنف از اواسط دهه۷۰ به تجاری‌های کوچه اضافه شده بود. سرانجام اینکه در سال‌های اخیر با استقرار حسینیه شیخ‌محمدتقی‌بجنوردی در سجادی۴، برخی از اهل‌روضه این کوچه را به نام کوچه حسینیه شیخ می‌شناسند.
نمای یک خانه قدیمی در کوچه سجادی
کوچه سجادی روی نقشه قاجاری
بر‌اساس نقشه دالمج (نقشه قاجاری مشهد) کوچه‌سجادی کنونی در روزگار ناصرالدین‌شاه وجود خارجی نداشته است. در آن دوران بخشی از اراضی این کوچه قسمتی از اراضی باغ‌عنبر بوده که تا کوچه باغ‌سنگی و سپس تا دل باغات متفرقه ادامه داشته است.
وضعیت این مسیر در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر ایران تفاوت چندانی با سال‌های میانی این دوران ندارد و تنها بخش کوچکی از باغ‌عنبر تخریب و تبدیل به بنای مسکونی می‌شود؛ اما باقی مسیر همچنان در اختیار باغات کوچک و بزرگ متعلق به افراد توانا و سرشناش مختلف شهر (از جمله اقبال‌التولیه و حاجی‌سرابی) بوده است.
کوچه «سجادی» در دوران پهلوی
دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی را باید دوران شکل‌گیری کوچه سجادی دانست. در این دوران اقبال‌التولیه به‌عنوان مالک بزرگ زمین‌های حدفاصل ایستگاه سراب و میدان‌شهدا، در راستای اصلاحات موردنظر پهلوی اول، باغ‌های خود را به اراضی مسکونی تبدیل کرد و به این شکل، کوچه سجادی متولد شد.
در نخستین سال‌های ایجاد این مسیر، این گذر، راهی مستقیم بود که باغ‌عنبر را به محدوده باغات متفرقه جنوب‌غرب شهر و حاشیه دروازه سراب متصل می‌کرد. این وضعیت چندی بعد با ایجاد خیابان پهلوی وقت تغییر کرد و کوچه اقبال‌التولیه به یکی از فرعی‌های خیابان‌پهلوی تبدیل شد که به باغات حاشیه دروازه سراب و محدوده کوچه باغ‌سنگی ختم می‌شد.
ایجاد خیابان فوزیه (دانشگاه کنونی) در سال‌های انتهایی دهه۲۰ تغییر عمده بعدی در راستای بهبود وضعیت کوچه سجادی بود. این مسئله سبب شد کوچه اقبال‌التولیه به مسیر اتصال دو خیابان پهلوی و دانشگاه تبدیل شود و همین موضوع سبب قرار گرفتن آن در منظومه مسیر‌های درون‌شهری و سپس تبدیل پلاک‌های بزرگ و خانه‌باغ‌های این کوچه به خانه‌ها و پلاک‌های کوچک‌تر و سپس استقرار فضا‌های عمومی و آموزشی در آن شد.
تغییرات بزرگ در این کوچه در دو دهه اخیر شتاب بیشتری پیدا کرد که بارزترین این تغییرها، حذف خانه و مطب‌دکتر‌معاضد بود
در نقشه سال۱۳۳۳خورشیدی که این گذر هنوز به‌عنوان کوچه اقبال‌التولیه شناخته می‌شود، این حدود دارای سه فرعی شمالی و سه فرعی جنوبی است. فرعی نخست شمالی همان مسیر کهن جدا‌کننده باغ‌عنبر قدیم و باغات متفرقه دروازه‌سراب است، اما سایر فرعی‌ها حاصل تقسیم خانه‌باغ‌های بزرگ کوچه به خانه‌ها و پلاک‌های کوچک‌تر است.
در این نقشه، محدوده ابتدای کوچه (از خیابان امام‌خمینی (ره) کنونی تا نخستین فرعی شمالی) به دبیرستان فیوضات اختصاص داشت و پس از آن دو فرعی بود که اولی طولانی و کوچه‌باغی بود و به خیابان دانشگاه منتهی می‌شد و دومی بن‌بست بود. اولین و آخرین فرعی جنوبی هم در این دوران بن‌بست بودند، اما فرعی دوم جنوبی به کوچه شجاع‌التولیه و از طریق آن خیابان امام‌خمینی (ره) کنونی متصل می‌شد.
چندی بعد دبستان خیام به‌عنوان دومین فضای آموزشی کوچه احداث شد. در همین دوران، یعنی انتهای دهه۳۰ نیز پس از فروش بخشی از فضای سبز دبیرستان‌فیوضات و مطب‌دکتر‌معاضد (که در اصل نخستین کلینیک خصوصی مشهد بود) مستقر شد. حدفاصل این مکتب تا دبیرستان‌فیوضات هم یک دالان کوچک قرار داشت که چندی بعد با اتصال خانه انتهای آن به حاشیه خیابان امام‌خمینی (ره) تبدیل به یک واحد مسکونی شد.
بدین‌گونه در دوره کوتاهی بخش شمالی کوچه دارای دو فرعی بن‌بست و دو فرعی دارای دسترسی شد و سپس بار دیگر فرعی‌های بن‌بست آن، به یک مسیر واحد تبدیل شدند. سرانجام اینکه در سال‌های انتهایی دهه۴۰ هم مسجد جوادالائمه (ع) به‌عنوان نخستین فضای مذهبی کوچه در محدوده تقاطع این مسیر با خیابان دانشگاه احداث شد.
کوچه «سجادی» پس از پیروزی انقلاب
سال‌های دهه۷۰ به بعد سومین دوران عمر کوچه اقبال‌التولیه بود که در این سال‌ها بیشتر با نام سجادی شناخته می‌شد. در این دوران تعداد فرعی‌های کوچه که در سال‌های پایانی دهه۵۰ به‌ترتیب شش فرعی جنوبی و سه فرعی شمالی بود، ثابت باقی ماند و تغییری نکرد، اما ساختار فیزیکی بسیاری از بنا‌های دو‌سوی کوچه با تغییرات عمده‌ای رو‌به‌رو شد.
این تغییرات در دو دهه اخیر شتاب بیشتری پیدا کرد که بارزترین این تغییرها، حذف خانه و مطب‌دکتر‌معاضد بود. تخریب این اثر ثبت‌ملی‌شده به‌مرور سبب شد دیگر‌ساختمان‌های قدیمی و زیبای این کوچه هم تخریب شوند.
یکی از این بناها، ساختمان نخستین کلینیک شبانه‌روزی مشهد و همچنین نخستین تاکسی‌تلفنی مشهد بود که حالا جز حیاطی که روی آن پوشیده و به فروشگاه سفال تبدیل شده، چیز دیگری از آن باقی نمانده است. همچنین در‌همین‌راستا، دبیرستان فیوضات هم تغییر کاربری داد و به بخشی از کلینیک شماره‌یک پزشکی فرهنگیان شهر تبدیل شد. دبستان خیام نیز سرنوشت مشابهی پیدا کرد و اکنون اداره بازنشستگان آموزش‌و‌پرورش خراسان‌رضوی در آن مستقر است.
از دیگر تغییرات این‌کوچه در سال‌های اخیر استقرار شرکت بازآفرینی شهری شهرداری مشهد در فرعی سوم این کوچه است. اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان خراسان هم دیگر‌مجموعه وابسته به سیستم آموزش‌و‌پرورش است که از ابتدای دهه۷۰خورشیدی در نخستین فرعی شمالی کوچه سجادی مستقر شده است.
سرانجام اینکه کمتر از یک‌دهه قبل، خاندان شیخ‌محمدتقی‌بجنوردی با تخریب حسینیه اجدادی خود در طرح بهسازی‌و‌نوسازی اطراف حرم‌مطهر‌رضوی ملکی را در دومین فرعی جنوبی کوچه (کوچه شجاع‌التولیه) خریداری و تبدیل به حسینیه کردند و به‌این‌ترتیب این کوچه به یکی از پاتوق‌های مهم روضه‌خوانی و عزاداری دهه اول محرم مشهد تبدیل شد.
نامداران کوچه سجادی
حاج‌میرزاابوتراب اقبال (معروف به اقبال‌التولیه و مقبل‌السلطنه) را باید مهم‌ترین چهره کوچه امام‌خمینی (ره) ۷ از ابتدای ایجاد آن در حدود یک‌صد سال گذشته تاکنون دانست. او که پدر خاندان سیاست‌پیشه اقبال و از مالکان بزرگ ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی خراسان و نماینده کاشمر در چهارمین مجلس‌شورای‌ملی بود با موافقت اختصاص بخشی از باغ خود به کوچه سجادی باعث افزوده شدن این مسیر به شبکه مسیر‌های درون‌شهری مشهد شد.
دومین چهره مشهور ساکن این کوچه دکتر‌حسین‌معاضد، چشم‌پزشک مشهور نیمه اول قرن ۱۴، است. او هم با ایجاد چند تخت شبانه‌روزی در یکی از اتاق‌های خانه‌اش (که نقش مطب را نیز برعهده داشت) اولین کلینیک خصوصی مشهد را برپا کرد.
رضا سجادی، شهردار اسبق مشهد و گوینده سال‌های دور رادیو سراسری ایران، نیز یکی دیگر از چهره‌های شناخته‌شده مشهد است که دوره‌ای از زندگی خود را در این کوچه پشت‌سر گذاشت. خان‌منش، راننده سابق دکتر معاضد و مالک نخستین تاکسی‌تلفنی مشهد، خاندان خرم که مالک خانه نبش سجادی ۲ بودند و خاندان بحرالعلوم‌طباطبایی که روزگاری در نخستین پلاک‌های کوچه سجادی‌یک سکونت داشتند هم از دیگر قدیمی‌های این کوچه محسوب می‌شوند.
خانواده‌های مقامی، عبداللهیان، فدایی، دادرس و مطلق نیز از دیگر‌ساکنان سال‌های دور و نزدیک این کوچه هستند. حاج قاسم عطارباشی، حاج‌محمود طوسی، حاجی‌سمارچی و حاجی‌فرهنگی نیز از بزرگان و مسئولان سال‌های گذشته مسجدجوادالائمه (ع) محسوب می‌شوند.
سرانجام اینکه باید از شهیدان روشن‌روان (حاج‌علی‌اصغر، ناصر، سعید و محمد)، حمیدرضا امیرآبادی، محمدرضا ماندگار، سیدمحمدتقی مجتهدزاده، هادی شعبانی، مجید نعیمی و حاج‌کاظم تدین به‌عنوان تعدادی از شهدای مسجد جوادالائمه (ع) کوچه سجادی نام برد.
* این گزارش دوشنبه ۲۰ مرداد ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۵۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
