روز‌های سیاه و سفید سید‌اسماعیل آموزگار 
طرق، روزگاری مرکز تولید آرد مشهد بود 
آشتی با گذشته در خانه تاریخی آشتی‌کنان بازارچه سراب
«خانه آشتی‌کنان» یکی از خانه‌های تاریخی بازارچه سراب است که از قلع‌و‌قمع روزگار، جان سالم به در برده و این روز‌ها با همت خانواده نخعی، پدر و پسری خوش‌فکر تبدیل به خانه موزه در محله جنت شده است.
هنوز درمیان بنا‌های قدیمی که در بازارچه سراب و کوچه‌پس‌کوچه‌های آن طعمه ساخت‌وساز شده‌اند، تعدادی خانه قدیمی با نمای آجری به چشم می‌خورد؛ خانه‌هایی که لابه‌لای ساختمان‌های ناهماهنگ امروز، توجه رهگذران را به‌سمت خود جلب می‌کنند و حس دل‌نشینی می‌دهد.
یکی از این بنا‌ها «خانه آشتی‌کنان» است که از قلع‌و‌قمع روزگار، جان سالم به در برده و این روز‌ها با همت خانواده نخعی، پدر و پسری خوش‌فکر تبدیل به خانه موزه در محله جنت شده است. این خانه حدود سال ۱۳۲۰ ساخته شده و مربوط‌به دوره پهلوی اول است.
حفظ حریم خانه
تماشای کوچه‌ها و گذر‌هایی که چند دکان نانوایی و بقالی با بوی ادویه و نان سنگک تازه فضای آنها را پر کرده است، هر رهگذری را به دوران گذشته می‌برد. خیابان شاهین‌فر یا همان بازارچه سراب یکی از همین گذرهاست، گذری پر از کوچه‌های باریک و یادگار قدیم. اما ماجرا در بازارچه سراب۳ کمی فرق می‌کند؛ کوچه‌ای بسیار تنگ و باریک که عرض آن به اندازه‌ای است که دونفر به‌سختی می‌توانند از کنار هم بدون رودرروشدن عبور کنند. این نوع کوچه‌ها درمیان قدیمی‌ها به کوچه آشتی‌کنان معروف بود.
در انتهای این کوچه بن‌بست، بنایی با نمای آجری به چشم می‌خورد. سردر ساختمان، تابلویی فیروزه‌ای‌رنگ دیده می‌شود که رویش نوشته «آشتی‌کنان». درِ چوبیِ خانه با کوبه حلقه‌ای و چکشی‌شکلش، ذهن هر بیننده‌ای را به دورانی می‌برد که صاحب‌خانه از روی همین ضربِ کوبه می‌فهمید چه کسی پشت در منتظر است. (ضرب کوبه «حلقه‌ای» ویژه میهمان بانو و کوبه «چکشی» مخصوص میهمان آقا بود.)
ورودی خانه با یک هشتی یا اتاق شروع می‌شود، اتاقی که عنصر جداکننده حریم خانه است و بخش بیرونی را از حیاط و فضای اندرونی خانه جدا می‌کند. با عبور از این اتاق است که حیاط و اتاق‌ها دیده می‌شوند. البته مالک خوش‌ذوق این اقامتگاه، از این فضا هم بهره کامل را برده است و در همان بدو ورود، چرخ خیاطی سیاه ژانومه همراه با چرخ دیگری که مخصوص دوخت چرم است، تلویزیون مبله قدیمی و رادیویی را به نمایش گذاشته است تا فردی که قدم در این خانه تاریخی می‌گذارد، از همان ابتدا بداند با چه فضایی مواجه خواهد بود.
اواخر دوره قاجار بود که با سفر ایرانیان به اروپا و دیدن شیوه‌های متنوع معماری، تغییراتی در نظام معماری ساختمان‌ها رخ داد. این تغییرات با حذف تدریجی حیاط اندرونی همراه بود، به‌طوری‌که خانه‌ها به‌جای دو حیاط، یک حیاط داشتند. اتاق‌ها اطراف همین یک حیاط ساخته می‌شد. سبک معماری خانه آشتی‌کنان نیز به همین شکل است.
با قدم‌گذاشتن به داخل حیاط دیگر نمی‌توانید چشم از صندوقچه‌های فلزی و چوبی قدیمی، تنور سنگی، مجسمه‌ها یا دیگ‌های سنگی و... بردارید، اما کافی است کمی چشم بچرخانید تا با تماشای نمای آجری و در و پنجره‌های چوبی آبی‌رنگ ساختمان دوطبقه خانه از این همه زیبایی، لذت بیشتری ببرید.
ساختمان در طبقه اول پنج اتاق دارد، اتاق‌هایی که هر‌کدام در گذشته برای ساکنان کاربرد ویژه‌ای داشتند و امروز به‌عنوان اتاق‌های موزه، مجموعه‌ای از اشیای قدیمی در آنها به نمایش گذاشته شده است. آقای نخعی بزرگ، این اتاق‌ها را با تابلو‌های کوچک و با نام‌های حجره، چای‌خانه، قهوه‌خانه، بهارخونه و حوض‌خانه نام‌گذاری کرده است.
از شاه‌نشین تا گوشواره
حجره درواقع همان هشتی یا اتاق ورودی است. اتاق چای‌خانه و قهوه‌خانه مملو از اشیای قدیمی و عتیقه است. در اتاق چای‌خانه، کمد روسی معرق‌کاری‌شده، تلویزیون و رادیو‌های قدیمی در‌کنار میز و صندلی‌های روسی، جلوه زیبایی به فضای اتاق بخشیده است. اتاق قهوه‌خانه نیز مشابه اتاق چای‌خانه، اشیای عتیقه دیگری دارد که شامل سماور‌های زغالی و روسی، اتو زغالی، چراغ‌های والور، گردسوز، پنکه، یخچال، گلیم و... می‌شود.
اتاق‌های کوچک آب‌انبار، کرسی، دست‌به‌آب، صندوق‌خانه نیز به ردیف در ضلع جنوبی خانه قرار دارند. صحن حیاط آجرفرش است و در‌کنار دیوار‌ها سکو‌هایی دیده می‌شود که جزو خانه نبوده و هنگام مرمت به آن اضافه شده است تا مکانی برای نشستن و استراحت مهمانان باشد. در‌مقابل سکو‌ها صندوقچه‌های فلزی قدیمی قرار دارند که به‌جای میز پذیرایی از آنها استفاده می‌شود تا هنگام صرف نوشیدنی یا غذا، بازدیدکننده با حال و هوای قدیم احساس الفت بیشتری داشته باشد.
یک طرف صحن حیاط، راه‌پله‌هایی با شیب تند قرار دارد که شما را به طبقه بالا هدایت می‌کند تا ازطریق بالکن بتوانید به اتاق شاه‌نشین خانه بروید. در گذشته ساکنان خانه تنها ازطریق همین راه‌پله به اتاق‌های طبقه دوم دسترسی داشتند. هنگام مرمت بنا، یک راه‌پله فلزی برای استفاده مجزا از اتاق‌های روبه‌رو که پنج‌دری و گوشواره نام دارند، از حیاط به اتاق‌های طبقه بالا کشیده شد.
نمایش اشیای عتیقه در بنایی تاریخی
فضای خانه و اشیای تاریخی که در آن به نمایش گذاشته شده است، فکر بکر پدر و پسری خوش‌ذوق بوده است. عبدالرضا نخعی یکی از مجموعه‌داران مشهدی و بیش از چهل‌سال است که به‌خاطر علاقه‌اش، اشیای عتیقه جمع می‌کند، اما اینکه چه شد تصمیم گرفت مجموعه خود را در یک خانه قدیمی به نمایش بگذارد، داستانی شنیدنی دارد که امید، پسر او و مدیر خانه آشتی‌کنان، این‌گونه برایمان تعریف می‌کند: چند‌سال پیش همراه خانواده به یزد سفر کرده بودیم؛ شهری که بافت تاریخی بسیار جذابی دارد و گردشگر با دیدن آنها به وجد می‌آید.
امید نخعی می‌گوید: با دیدن بافت تاریخی و فضای گردشگری شهر یزد، من و پدر این ایده به ذهنمان خطور کرد که مجموعه او را برای عموم به نمایش بگذاریم. با خودمان فکر کردیم مشهد در گذشته، خانه‌هایی با بنای تاریخی و معماری بسیار زیبایی داشته و حیف است که این بنا‌ها از بین برود. ازطرفی افراد زیادی از دیدن اشیای عتیقه و شنیدن کاربرد آن لذت می‌برند؛ بنابراین تصمیم گرفتیم در این راه قدمی برداریم.
آنها به‌خوبی می‌دانستند که تا یک قرن پیش، زندگی در مشهد در اطراف حرم مطهر رضوی خلاصه می‌شد. امید که همچون پدر علاقه زیادی به اشیای تاریخی دارد، برای نمایش اشیای عتیقه پدر، در محلات اطراف حرم به‌دنبال یک بنای قدیمی گشت تا اینکه گذرش به بازارچه سراب افتاد؛ «چند خانه را دیده بودم، اما هنگامی‌که به این خانه وارد شدم، با اینکه بنا از بین رفته بود و نیاز به مرمت اساسی داشت، به دلم نشست و انتخابش کردم.»
استفاده از آجرهای ۱۵۰ساله
خانواده ساکن این خانه سید بودند و به‌عنوان خانواده‌ای پرجمعیت در‌کنار هم زندگی می‌کردند. امید نخعی بعد از تحویل گرفتن خانه، برای اینکه بتواند خانه را مانند قدیمش مرمت کند، با چند استاد و بنّای قدیمی صحبت می‌کند؛ «برایم اهمیت داشت که خانه درست مرمت شود و برای بازدیدکننده یادآور روزگاری باشد که مردم در چنین بنا‌هایی زندگی می‌کردند؛ به‌همین‌دلیل هم آجرهای کف حیاط را از بافت اطراف حرم تهیه کردیم تا آجرفرش شود؛ آجر‌هایی که قدمت ۱۵۰ساله دارند.»
او برای مرمت بنا، نظر کارشناسان میراث فرهنگی را نیز جویا شد؛ «طاقچه اتاق‌ها به‌صورت کامل حفظ شده است. مطابق راهنمایی کارشناسان میراث فرهنگی، رنگ دیوار اتاق‌ها در قسمت پایین، آبی و در بالا سفید نقاشی شد. (به‌دلیل حضور کودکان در گذشته پایین دیوار پررنگ‌تر بود تا دیوار زود کثیف نشود.) همچنین قسمت‌های گنبدی‌شکل داخل اتاق چای‌خانه حفظ شد.»
فکر کردیم مشهد در گذشته، خانه‌هایی با معماری بسیار زیبایی داشته و حیف است این بنا‌ها از بین برود
به گفته امید، هنگام مرمت تنها چندتغییر کوچک در بنای ساختمان صورت گرفته است؛ «سکو‌های داخل صحن حیاط و پله‌های فلزی که به اتاق‌های گوشواره و پنج‌دری راه پیدا می‌کند، به بنا اضافه شد. چون این مکان اقامتگاه سنتی است و صحن حیاط محل پذیرایی از بازدیدکنندگان است، این سکو‌ها مشابه همان سکوی اتاق هشتی (ورودی خانه) در حیاط ساخته شد.»
حدود دوسال مرمت بنا زمان برد و پاییز سال گذشته برای حضور بازدیدکننده مهیا شد. نام «آشتی‌کنان» برای این اقامتگاه انتخاب شد؛ نامی که ریشه خود را از کوچه باریک و هویت شهر مشهد می‌گیرد.
امید درباره اشیای عتیقه داخل خانه توضیح می‌دهد: همه این اشیا متعلق به مجموعه پدرم است. نمی‌توان آمار دقیقی از تعداد آنها بیان کرد؛ چون هنوز هم برخی از اشیای مجموعه به این مکان اضافه می‌شود ولی حدود صدنوع شیء مختلف به نمایش گذاشته شده است.
خانه آشتی‌کنان همه‌روزه برای بازدید عموم مهیاست و به تناسب فصل، صبحانه و عصرانه در این مکان سرو می‌شود.
آشتی‌کنان، بنایی با قدمت ۸۰ سال
نام‌گذاری این اقامتگاه به نام «آشتی‌کنان» برخلاف باور عموم که به نظر می‌رسد به‌دلیل کوچه تنگ و باریک آن باشد، دلیل دیگری هم دارد. بهزاد چوپانکاره، مشهدپژوه، در‌این‌باره می‌گوید: در گذشته، کوچه‌های با عرض کم را که دو نفر بدون رودرروشدن نمی‌توانستند از آن عبور کنند، آشتی‌کنان می‌نامیدند. تفاوت بازارچه سراب۳ با کوچه آشتی‌کنان بن‌بست‌بودن آن است.
سرپرست پروژه سامان‌دهی بافت‌های تاریخی سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد از تعداد محدود اقامتگاه‌های سنتی تاریخی در شهر خبر می‌دهد و می‌گوید: آقایان نخعی اعلام آمادگی کردند که می‌خواهند خانه‌ای در بازارچه سراب را با نمایش مجموعه اشیای تاریخی خود به اقامتگاه سنتی تبدیل کنند؛ در همین راستا ابتدا استعلامات لازم انجام گرفت و ارزش تاریخی خانه که عمری بیش از هشتاد‌سال دارد، مشخص شد.
چوپانکاره با تأکید بر اینکه همه خانه‌های بافت تاریخی مشهد به‌عنوان یک ظرفیت گردشگری شایان‌توجه هستند، توضیح می‌دهد: خانه تاریخی آشتی‌کنان در بازارچه سراب، تغییرات بسیار اندکی نسبت‌به بنای اولیه خود داشته و درمجموع بیشتر ساختار این خانه مشابه همان سبک و سیاق قدیمش حفظ شده است.
او یادآور می‌شود: مجموعه‌داران، سرمایه‌گذاران و علاقه‌مندان به بافت تاریخی شهر برای زنده‌سازی و احیای بنا‌های تاریخی می‌توانند پیشنهاد‌های خود را با اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و شهرداری مشهد درمیان بگذارند تا از این طریق بتوان تاریخ و هویت شهر را برای نسل آینده حفظ کرد.
مبادا معماری ایرانی از بین برود
قدمت بازارچه سراب به دوران صفوی می‌رسد. در گذشته، آب قنات‌های رکن‌آباد و سناباد از داخل این بازارچه عبور می‌کرده، سپس به باغات اطراف حرم مطهر رضوی می‌رسیده است؛ به همین دلیل این محل «سَر آب» به‌معنای بالاترین قسمت آب شهرت یافته است. به‌دلیل تاریخچه و قدمت این بازارچه، تعدادی از بنا‌های تاریخی این محدوده هنوز باقی‌مانده که یکی از آنها خانه آشتی‌کنان است.
رئیس اداره ثبت و حریم میراث فرهنگی خراسان رضوی با این توضیح می‌گوید: سبک معماری این خانه نشان می‌دهد که تاریخ ساخت آن حدود سال۱۳۲۰ است.
محمود طغرایی می‌افزاید: الگوی ساخت خانه آشتی‌کنان به این صورت است که بنای آن در دو جبهه مجاور هم ساخته شده است؛ این موضوع نشان‌دهنده ساخت خانه در دوره پهلوی اول است. ورودی خانه با یک هشتی شروع شده و در طبقه پایین پنج‌اتاق و طبقه بالا سه اتاق وجود دارد.
در خانه آشتی‌کنان برای اولین‌بار در شهر مشهد، بستری مهیا شده است تا خرید و فروش این لوازم انجام شود
او ادامه می‌دهد: در طبقه بالا، اتاق شاه‌نشین، گوشواره و پنج‌دری قرار دارد. در گذشته از اتاق شاه‌نشین برای پذیرایی از مهمان استفاده می‌شد. پنج‌دری برای پذیرایی از اقوام درجه‌یک (محارم) بود که به اتاق گوشواره (محل زندگی ساکنان) راه داشت.
طغرایی با اشاره به اینکه این خانه جزو آثار ثبتی نیست، توضیح می‌دهد: حفظ بنا با سبک و سیاق قدیمی توسط بانیان، کار بسیار ارزشمندی است؛ چون مانع از‌بین‌رفتن معماری ایرانی می‌شود؛ همچنین بازدیدکننده را با حس زندگی در گذشته آشنا می‌کند.
خانه‌ای برای مسافران
از زمان بازگشایی خانه آشتی‌کنان، استقبال بسیار خوبی از‌سوی زائران و شهروندان مشهدی از این اقامتگاه سنتی شده است؛ به‌خصوص که این مجموعه از معدود خانه‌های تاریخی مشهد است که «خانه مسافر» هم هست؛ «فضا و بافت تاریخی خانه سبب شده است علاوه‌بر مسافرانی که برای اقامت اینجا را انتخاب می‌کنند، مشهدی‌ها نیز آخر هفته‌ها یک شب را میهمان یکی از اتاق‌های ما باشند تا لذت زندگی در یک خانه تاریخی را تجربه کنند.»
امید نخعی توضیح می‌دهد: هفته گذشته مسافرانی از شهر مهاباد داشتیم. آنها تصور نمی‌کردند هنوز هم در مشهد خانه‌های تاریخی باقی‌مانده باشد، چه برسد به اینکه بتوان در آنها اقامت کرد. بازدید برای عموم آزاد و رایگان است و مردم می‌توانند از ساعت ۸ صبح تا ۱۰ شب از این فضا دیدن کنند.
بسیاری از افراد در خانه‌های خود، یا پدربزرگ و مادربزرگ‌هایشان، لوازم آنتیک دارند یا برخی از افراد به‌دنبال چنین وسایل و لوازمی می‌گردند تا یاد و خاطره گذشته‌ها را زنده نگه دارند. در خانه آشتی‌کنان برای اولین‌بار در شهر مشهد، بستری مهیا شده است تا خرید و فروش این لوازم انجام شود.
امید در‌این‌باره توضیح می‌دهد: از ابتدای تابستان امسال تصمیم گرفتیم فضایی برای افراد علاقه‌مند به لوازم عتیقه فراهم کنیم.
او ادامه می‌دهد: روز‌های جمعه از ساعت۱۷ تا ۲۱ شهروندان می‌توانند اشیای قدیمی خود را برای فروش بیاورند تا علاقه‌مندان یا مغازه‌داران این حوزه از آنها خریداری کنند. ما نیز بر قیمت‌ها نظارت می‌کنیم.
* این گزارش سه‌شنبه یکم آبان‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۵۸۶ شهرآرامحله منطقه ۷ و ۸ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
