بانوی نگارگر داستانهای رومی 
ماست کاسب خوش نام محله چهنو ترش نیست! 
رونق مجالس امام‌حسین (ع) در کوچه «باغ روضه‌ها»
در ابتدای خیابان دانشگاه مسیری است که اکنون با تابلوی دانشگاه۵ در ابتدای آن شناخته می‌شود، اگرچه برای سال‌های بسیار به نام کوچه «میرزای ناظر» در بین مردم مشهور بوده است، طی دو دهه اخیر به‌دلیل کثرت برگزاری محافل کوچک و بزرگ روضه خانگی در دو ماه محرم و صفر، نزد مردم منطقه بیشتر با عنوان کوچه «باغ روضه‌ها» شناخته می‌شود.
با‌این‌همه این دو نام تنها نام‌های این گذر نبوده و دانشگاه۵، در عمر حدود صدساله خود، با اسامی رسمی و غیررسمی متعددی معرفی شده است. نخستین اسم رسمی آن «فوزیه۹» بود که پس از مدتی به «دانشگاه۹» و سپس «دانشگاه۱۱» تغییر کرد.
سطر‌های بعدی چرخی است در تاریخ این کوچه.
دوره قاجار و کوچه «میرزای ناظر»
کوچه‌ای را که اکنون با عنوان دانشگاه ۵ شناخته می‌شود، روزگاری به‌دلیل سکونت سیدعبدالله شهدوست، مشهور به میرزای‌ناظر، به نام او می‌شناختند، آن‌چنان که این نام برای مدتی هم بر تابلوی ورودی کوچه (از سمت خیابان دانشگاه) در کنار عنوان دانشگاه۱۱ حک شده بود.
تغییر شماره این کوچه خیابان دانشگاه از ۱۱ به ۵ در سال‌های اخیر از عواقب اجرای طرح نوسازی میدان شهدا و ایجاد خیابان جدید صاحب‌الزمان (عج) در جریان این طرح است که حذف چند فرعی نخست این خیابان و در نتیجه کاهش شماره فرعی‌های باقی‌مانده را به‌دنبال داشت.
این تغییر شماره‌ها در حالی بر تابلوی نصب‌شده در ابتدای این کوچه (از سمت خیابان دانشگاه) در طول زمان اجرایی شد که بر تابلوی معرف این کوچه (از سمت خیابان سنایی) همواره عنوان سنایی۵ حک شده است.
البته در این بین، در سال‌های نخست انقلاب، بر دیوار خانه‌ای که در ابتدای کوچه (پس از تقاطع آن با کوچه باغ‌سنگی) قرار دارد، تابلویی هم با عنوان کوچه «شهید‌محمد صبوری» نصب شد که هنوز هم قابل‌رؤیت است.
این در حالی است که همین مسیر در برخی از نقشه‌های قدیمی با عنوان کوچه «چهارباغ» هم ثبت شده است تا مشهد علاوه بر چهارباغ نادری، چهارباغ سنایی هم داشته باشد. این بخش از کوچه طی سال‌های اخیر به‌دلیل کثرت روضه‌های محرمی بین مردم به کوچه «روضه‌ها» نیز معروف شده است.
دیگر نام این کوچه -که در برخی از دوره‌های زمانی به آن شناخته می‌شده- حاصل خوانش اشتباه یک نام است. درشت نوشته شدن کلمه «الله» و ریزنویسی کلمه «عبد» در کنار آن بر سردر تنها مسجد و حسینیه قدیمی این کوچه، سبب شده است برخی به اشتباه از این کوچه به نام کوچه «مسجد الله» هم یاد کنند.
البته مرحوم میرزای ناظر در وقف‌نامه‌ای که برای معرفی املاک وقفی بر این مسجد و رضویه تنظیم کرده از مغازه‌های ابتدای این مسیر به‌عنوان پلاک‌های تجاری ابتدای کوچه «مسجد رضوی» نام برده است.
اندکی تأمل در نقشه‌های قدیم مشهد این واقعیت را نشان می‌دهد که عمر کوچه دانشگاه۵ کنونی حدود صد سال است. محدوده این کوچه در نقشه سال۱۲۴۸ خورشیدی از مشهد، به صورت دو بخش مجزا ترسیم شده که کوچه باغ‌سنگی آن دو را از هم جدا کرده است.
بخش شرقی این کوچه در آن دوران، در محدوده سبز مشخص‌شده با عنوان باغات متفرقه قرار داشته و محدوده غربی در محدوده موسوم به باغات کرومی متفرقه بوده است. در توضیح باغات کرومی هم باید گفت که این باغات همان باغات صیفی‌جات و انگوری و به اصطلاح مشهدی بختره‌ها و میم‌زار‌ها بوده‌اند.
وضعیت این مسیر، اما در آخرین سال‌های حکومت قاجار‌ها بر ایران، یعنی سال ۱۳۰۳ خورشیدی که نقشه هرتسفلد ترسیم شده است، اندکی با پنجاه سال قبل از آن فرق می‌کند. در این دوران نخستین پلاک مسکونی ابتدای کوچه شکل گرفته و به عبارت بهتر، باغ بزرگ میرزای‌ناظر از یک باغ به خانه‌باغ تبدیل شده است.
به این صورت، خاندان سیدعبدالله میرزای‌ناظر عنوان نخستین ساکنان رسمی این مسیر را به خود اختصاص می‌دهند. البته تا پیش از آنها، جمعی از کارگران موقت و نگهبانان باغ‌های کوچک و بزرگ را می‌توان جزو ساکنان موقت و اصلی این حدود دانست.
سیر تکامل کوچه «میرزای ناظر» در دوره پهلوی
دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی را باید به‌عنوان دوران تکامل کوچه میرزای‌ناظر شناخت. در این دوران، ابتدا مسیر به‌صورت کوچه‌ای بلند شامل دو بخش (قبل از کوچه باغ‌سنگی و پس از باغ‌سنگی) ایجاد شد.
بر‌اساس نقشه سال ۱۳۱۰ خورشیدی از مشهد که وضعیت شهر قبل از ایجاد دو خیابان فوزیه (دانشگاه کنونی) و خیابان سنایی را نشان می‌دهد، در آن سال این کوچه از میان یکی از باغ‌های مشرف به خیابان پهلوی (امام‌خمینی (ره) کنونی) آغاز می‌شد و پس از گذر از کوچه باغ‌سنگی تا مسیر پای باروی جنوب‌غربی شهر ادامه پیدا می‌کرد.
یعنی در حدفاصل سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۱۰ مسیر مورد‌نظر به سرعت تکامل پیدا کرده است که این تکامل به احتمال بسیار، حاصل پیوستن مسیر‌های مالرو بین باغات کوچک و بزرگ این محدوده و البته تغییر کاربری این باغ‌ها به خانه‌باغ بوده است.
در این نقشه کوچه میرزای‌ناظر دارای تنها یک فرعی غربی بوده که این فرعی نیز به کوچه مهرگان -که خود امتداد کوچه مشاق بوده- مرتبط می‌شده است. ایجاد دو خیابان فوزیه یا دانشگاه و سنایی در دهه۲۰ سده ۱۴ خورشیدی هم سبب تغییرات درخورتأملی در این مسیر شده است.
دانشگاه ۵ را روزگاری به‌دلیل سکونت سیدعبدالله شهدوست، مشهور به میرزای‌ناظر، به نام او می‌شناختند
در‌واقع در این دوران، با تقسیم باغات حاشیه کوچه به پلاک‌های مسکونی کوچک‌تر، بر تعداد فرعی‌های این مسیر افزوده می‌شود، تا جایی‌که در سال ۱۳۳۳ تعداد فرعی‌های جنوبی و شمالی کوچه به ترتیب به سه و هفت فرعی افزایش پیدا می‌کند.
فرعی دوم هر دو سمت کوچه مسیر کوچه باغ‌سنگی یا دانشگاه۱۳ آن زمان و ۷ کنونی است. نخستین فرعی‌های جنوبی و شمالی کوچه در اصل فرعی‌هایی بودند که از کوچه مشاق جدا می‌شدند و اندکی پس از کوچه میرزای‌ناظر به خیابان دانشگاه می‌پیوستند و آخرین فرعی شمالی هم مسیری بود که به کوچه مهرگان و سپس کوچه دکتر شیخ و در نزدیکی میدان سنایی به بالاخیابان می‌پیوست. سایر فرعی‌های این مسیر در سال ۱۳۳۳ بن‌بست بودند.
کوچه «باغ روضه‌ها» پس از انقلاب اسلامی
کوچه دانشگاه۵ در سال‌های پس از انقلاب شاهد تغییرات مختلفی بوده است. نخستین این تغییرات حذف برخی فرعی‌ها در دو سوی کوچه بوده است. دسته دوم این تغییرات، اما تخریب تعداد درخورتوجهی از بنا‌های قدیمی کوچه و تبدیل آنها به بنا‌های بلندمرتبه است که هنوز هم این تغییرات ادامه دارد.
اکنون بر اثر این تغییرات تنها چند پلاک قدیمی از دهه‌های نخست قرن ۱۴خورشیدی باقی‌مانده است که مجموعه خانه‌باغ میرزای‌ناظر در بخش ابتدایی کوچه، خانه سلامتی در تقاطع کوچه و کوچه باغ‌سنگی، خانه مشیریان رو‌به‌روی کوچه فرعی دانشگاه ۵/۱۱، خانه اسماعیل‌زاده در حاشیه جنوبی کوچه و دو خانه‌باغ نیمه‌تخریب‌شده در نبش جنوبی سنایی۵ از این جمله هستند.
آخرین تغییر مهم رخ‌داده در این کوچه در سال‌های اخیر، تغییر درخورتوجه ساکنان آن است؛ برخی از توانمندان مذهبی شهر در دو دهه اخیر به سکونت در این کوچه که هنوز جوی قدیمی آن در حاشیه بخش شمالی‌اش قابل‌مشاهده است، اقبال نشان داده‌اند.
نماد این توجه هم افزایش محافل روضه‌خوانی خانگی در این کوچه طی سال‌های اخیر است، به‌نحوی‌که اکنون بسیاری از مذهبی‌های شهر، این کوچه را با لقب کوچه باغ روضه‌ها می‌شناسند.
نامداران کوچه «باغ روضه‌ها»
شاخص‌ترین فرد ساکن این کوچه در صدساله نخست، سیدعبدالله شهدوست یا همان میرزای‌ناظر است. او که در دوره‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم مجلس شورای ملی نماینده درگز بود و سالیان متمادی منصب نظارت آستان‌قدس‌رضوی را در اختیار داشت، بخش عمده‌ای از زمین‌های بخش آغازین کوچه را در تملک خود داشت و اکنون نیز خانه‌باغ باقی‌مانده از وی محل سکونت تعدادی از ورثه اوست.
خاندان اهل علم دست‌پروری که روضه‌های ایشان مشهور است و خاندان برکات که دیگر خانواده دارای مجالس روضه در این مسیر هستند هم از جمله خانواده‌های سرشناس ساکن این کوچه محسوب می‌شوند؛ همچنین باید از حاج‌حسن زرعی شکسته‌بند معروف، فعال در محدوده میدان شهدا در سال‌های نه‌چندان‌دور، سرهنگ جاودانی از مسئولان قبلی لشکر۷۷ خراسان، و متینی، از کارمندان قدیمی شرکت پست، به‌عنوان تعدادی دیگر از قدیمی‌های ساکن این مسیر یاد کرد.
خانواده‌های مشیریان و اسماعیل‌زاده که هر‌کدام مالک یکی از خانه‌های قدیمی باقی‌مانده از نسل نخست خانه‌های این کوچه هستند و دو خاندان میر و اسکندری که در حال بازسازی بنا‌های خود هستند، خاندان محمدزاده که بازهم از برپا کنندگان مجالس روضه خانگی در این کوچه هستند و خاندان سرابی که بزرگشان به شغل بنگاه‌داری مشغول بوده است، از دیگر قدیمی‌های ساکن این مسیر محسوب می‌شوند.
سرانجام باید از خانواده صبوری که فرزند آنان محمد صبوری به شهادت رسیده و نامش بر دیوار بخشی از کوچه به‌عنوان معرف این مسیر ثبت شده است به‌عنوان دیگر خاندانی یاد کرد که روزگاری ساکن این کوچه بوده است.
* این گزارش سه‌شنبه ۷ مردادماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۴۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
