قلعه وکیل‌آباد در خاطرات حاج‌حسین حاجی‌پور 
دانش‌آموزان هنرستان محله زیباشهر، شاگرد اول‌های صحنه هنر 
خیابان کوهسنگی مشهد نود‌ساله شد
خیابان کوهسنگی مشهد با درختان بلند و تنومند، پیاده‌رو‌های عریض و نمای رو به کوه در گوشه جنوبی یک شهر زیارتی. این خیابان نود‌ساله با نامهای مختلفی آمیخته است.
فلسفه زندگی هر‌تولد‌یافته‌ای یک‌جور رقم می‌خورد؛ فرقی ندارد جاندار باشد یا بی‌جان، یک روز از جایی شروع و بهانه‌ای برای شکل‌گیری‌اش پیدا می‌شود. برای شکل گیری خیابان کوهسنگی نیز فلسفه‌ای هست که وجودش را با یک کوه سنگی گره می‌زند.
اگر کوهی سنگی در چند فرسخی شهر مشهد پدیدار نبود، شاید هرگز بافت شهری مشهد به سمت و سوی آن کشیده نمی‌شد تا سرنوشت یکی از زیباترین خیابان‌های مشهد امروز با آن بافته شود؛ خیابانی با درختان بلند و تنومند، پیاده‌رو‌های عریض و نمای رو به کوه در گوشه جنوبی یک شهر زیارتی اکنون چنان جای خودش را در دل همه باز کرده است که یک ایران آن را می‌شناسند.
این خیابان نود‌ساله با نامهای کوهسنگی، استخر و اسدی و سرانجام دوباره کوهسنگی آمیخته است. امروز به سراغ گوشه‌ای از تاریخ این مسیر شهری رفته‌ایم تا گذشته‌اش را بیشتر بخوانیم و بدانیم.
بیمارستان شاهرضا، بهانه‌ای برای ساخت یک خیابان
۲۶دی‌ماه سال ۱۳۱۳ یک آگهی در روزنامه آزادی به چاپ می‌رسد که خبر از فروش اراضی الندشت می‌دهد؛ اراضی‌ای که موقوفه و متعلق به آستان‌قدس است، برای ساخت‌و‌ساز به مردم واگذار می‌شود. جالب است بدانید تأسیس و احداث بیمارستان شاهرضا و شروع به ساختمان این بنای عظیم که نخستین بیمارستان مدرن مشهد با سیصد تختخواب است، بهانه این فروش اعلام می‌شود؛ چون درآمد آن زمان آستان‌قدس اجازه تأمین مخارج چنین مؤسسه‌ای را نمی‌دهد.
روزنامه آزادی در‌این‌باره می‌نویسد: «مقرر گردید منبع عایدات جدید برای تأمین مخارج مؤسسه مزبور تهیه گردد... به‌علاوه شهر از حیث منزل و بنا در مضیقه و همه‌روزه در مقام خریدن اراضی موقوفه برای احداث ابنیه و ساختمان خانه بوده و تأمین آسایش اهالی این شهر کاملا منظور نظر... است؛ لذا تصمیم گرفته شد که از لحاظ مصالح عمومی و تأمین احتیاجات ضروری و حتمی اهالی شهر و تهیه محل از جهت مصارف بیمارستان جدید، اراضی را که آستان‌قدس علاوه بر احتیاجات زراعت الندشت در قسمت غربی و جنوبی شهر دارد با رعایت صرفه غطبه وقف به معرض مبایعه گذارده.»
روزنامه آزادی در ادامه این آگهی مفصل ادامه می‌دهد: «فعلا یک قسمت از اراضی فوق‌الذکر که از حیث آب‌و‌هوا و موقعیت بهترین و مرغوب‌ترین اراضی و قنات رکن‌آباد از وسط آنها عبور می‌نماید برای نیل به مقصود در نظر گرفته شده است.»
این واگذاری‌ها شاید نخستین گام برای شکل‌گیری منطقه مسکونی در خیابانی است که تا آن سال‌ها فقط راهی بیابانی به سوی ییلاق کوهِ سنگی و نزدیک به شهر بود و مردم در ایام تعطیل ساعتی را برای تفریح به آنجا می‌رفتند.
پس از آگهی روزنامه آزادی است که درخواست‌های متعدد و تقاضای خریداری زمین در اراضی کنار خیابان جدید کوهسنگی به آستان‌قدس می‌رسد. در ۲۲ دی‌ماه سال۱۳۱۴ کمیسیونی برای فروش اراضی الندشت با حضور پاکروان (نایب‌التولیه آستان)، تیمسار مطبوعی (فرمانده لشکر) و صدری (رئیس عدلیه) تشکیل می‌شود تا درخواست‌های متقاضیان که حدود یک سال بدون نتیجه مانده است، تعیین تکلیف شود.
در نامهای که رئیس مباشرت بیمارستان شاهرضا به نایب‌التولیه آستان‌قدس در سال۱۳۱۴ نوشته است می‌توان فهمید بازگشایی مسیر خیابان کوهسنگی به خرید املاک مردم نیز نیاز داشته است.
در این نامه که موضوع اختلافات مالی و تخلیه نشدن ملک مطرح شده، آمده است: «چون منزل مشارالیه در مسیر خیابان جدید واقع گردیده بود و با رضایت خود مشارالیه با حضور حاج محمدرضا و حاجی‌امین و استاد‌محمد منزل مزبور تقویم و برای تأدیه قیمت اعیان قرار شده بود که به سه قسط تأدیه شود...، چون در قسمت منزل مختصر قهوه‌خانه و اسباب کسب فراهم نموده بود، مایل به تخلیه نبود و از این حیث اسباب تعویق در پیشرفت خیابان گردیده بود.»
یا در سند دیگری در مرکز اسناد آستان‌قدس مربوط به مکاتبات این خیابان در ۱۳مهر سال۱۳۱۴ خورشیدی موضوع از بین رفتن زراعت الندشت که در مسیر جاده و خیابان استخر واقع شده است، مطرح می‌شود.
نهر گناباد و مسکونی شدن کوهسنگی
البته واگذاری املاک آستان‌قدس به مردم بدون حاشیه و دردسر نیست، زیرا آب کافی در این منطقه وجود ندارد و همین مسئله حفر نهر گناباد و رساندن آب قنوات اطراف شهر به این قسمت را در دستور‌کار آستان‌قدس قرار می‌دهد.
آن زمان مرحوم محمدولی‌اسدی آب چند قنات را به طرف کوهسنگی می‌کشاند و در این تفرجگاه عمومی استخری وسیع بنا می‌کند تا آب را به سوی شهر و اراضی ارتش و باغات آستان هدایت کند. جاری شدن دو نهر با چهار ردیف درخت، در دو سوی خیابان استخر آن را آماده سکونت می‌کند.
مکاتبات آن سال‌ها نشان می‌دهد که مسئله آب‌رسانی به منازل اطراف خیابان کوهسنگی تا حدود دهه ۴۰ بر عهده نهر گناباد بوده است؛ موضوعی که علی مؤتمن نیز در مقاله‌ای که در سال ۱۳۴۶ می‌نویسد، به آن اشاره می‌کند: «از کوه سنگی تا حصار و خندق قدیم شهر مشهد تقریبا سه کیلومتر فاصله می‌باشد. قسمت عمده بلکه تمام زمین‌های این فاصله طی سال‌های متمادی -و شاید از قرن ها- اراضی بدون آب و آبادی بوده است. در زمان پهلوی اول و نیابت تولیت مرحوم محمد‌ولی‌خان اسدی اقدام مفیدی برای تهیه آب این ناحیه به عمل آمد.»
مؤتمن توضیح می‌دهد که کشیدن نهر گناباد و ساخت استخر در کوهسنگی برای تأمین آب در این منطقه بوده و درباره خیابان هم می‌نویسد: «از استخر ابتدا یک خیابان به طرف شهر تا انتهای ضلع غربی بیمارستان شاهرضا احداث به طول تقریبا ۲ هزارو ۴۰۰ متر گردیده. عرض سواره‌رو این خیابان ۲۳/۳۰ متر و هر سمت خیابان دو پیاده‌رو به عرض ۱۳/۶۰ متر دارد و سرتاسر خیابان در چهار ردیف درخت‌کاری شده است.»
البته ظاهرا طبق توافق آستان قدس و شهرداری تسطیح خیابان به شهرداری سپرده می‌شود. ۱ آذر ۱۳۱۸ روزنامه آزادی خبر از بازگشایی این خیابان می‌دهد: «خیابان استخر که از میدان مجسمه مبارک خیابان نادری و کوهسنگی به طول سه کیلومتر از سال پیش شروع شده بود اخیرا به کلی باز گردیده و از طرفی شهرداری با جدیت مشغول تسطیح و شن‌ریزی روی آن هستند.»
البته هنوز تا آسفالت این خیابان راه زیادی پیش رو داریم. در سال۱۳۲۰ سیلی از سوی کوهسنگی به سوی خیابان به راه می‌افتد و این مسیر را خراب می‌کند و آستان قدس از شهرداری می‌خواهد تا آن را فوری شن‌ریزی کنند تا از شر دست‌انداز‌های آن راحت شوند. حدودا در سال ۱۳۱۹ نیری، شهردار وقت مشهد، در نامه‌اش به دایره ساختمان این سازمان دستور می‌دهد که فورا از تمام چرخ‌های رفت‌و‌روب برای آوردن شن استفاده کنند و در خیابان‌های استانداری و کوهسنگی بریزند تا از گل شدن و غیر‌قابل‌رفت‌و‌آمد شدن آنها جلوگیری کنند.
شرکت سهامی نخریسی و نساجی و برق خراسان نیز در نامهای به اداره شهرداری مشهد از روشن شدن چراغ‌های خیابان استخر از تاریخ یکم تیر‌ماه سال۱۳۱۹ خبر می‌دهد که مسیر پیشرفت خیابان را نشان می‌دهد.
درختان نود‌ساله یک خیابان خاطره‌انگیز
اکنون درختان خیابان کوهسنگی در دو سوی خیابان با پیاده‌رو‌های عریضی که جان می‌دهند برای پیاده‌روی در هر هوایی، از این نقطه شهر یک معبر خاص ساخته‌اند. بسیاری از درختان خاطره‌ساز و کهن‌سالی که هنوز در خیابان کوهسنگی سر به سینه آسمان می‌سایند و فروتنانه سایه خود را بر سر رهگذران می‌افکنند، نزدیک به نود سال عمر دارند. نهال‌کاری دو نهری که در دو سوی خیابان استخر کشیده شده است تا به منازل آن محدوده آب‌رسانی کند، اتفاق دیگری است که در سال۱۳۱۴ می‌افتد.
در یکی از مکتوبات مرکز اسناد آستان‌قدس خطاب به نایب‌التولیه برای درخواست دو میراب اضافه برای حفاظت از اشجار و نهر چنین آمده است: «نهال‌کاری امتداد نهر و قسمت خیابان اسطخر [(استخر)]و قلمستان دو طرف خیابان و قلمستان گناباد در تاریخ ۱۸فروردین‌ماه سال۱۳۱۴ خاتمه یافته است.»
از همان ابتدا این درختان بیچاره از دستبرد رهگذران و افراد توپخانه ارتش در همسایگی این خیابان، در امان نیستند و گاهی برای سوخت زمستان آنها را بیرون می‌کشند و با خود می‌برند. در ۵خرداد‌ماه سال۱۳۱۶ خورشیدی آب‌پاشی و نگهداری درخت‌های خیابان استخر از سوی آستان‌قدس به شهرداری واگذار می‌شود.
این درخت‌ها در یک صورت‌مجلس تحویل نماینده شهرداری می‌شوند تا از آنها مراقبت شود و در صورت صدمه دیدن، آستان خسارتشان را دریافت کند. وقتی مکاتبات را مرور می‌کنیم، می‌بینیم بخش زیادی از نامه‌های رد‌و‌بدل‌شده به این مسئله اختصاص دارد.
برای مثال روشن، شهردار مشهد، در مرداد‌ماه سال ۱۳۱۶ نامهای به نایب‌التولیه آستان بدین مضمون می‌فرستد: «چون نسبت به نظافت و آب‌پاشی و حفظ انتظامات خیابان مزبور در تمام روز از طرف شهرداری مراقبت‌های لازمه به عمل می‌آید و نگهبانی آنجا در شب به‌واسطه فقدان مأمور صلاحیت‌دار کشیک از عهده شهرداری خارج است، مستدعی است برای اینکه از هرگونه پیشامد غیر‌منتظره‌ای جلوگیری شود، مقرر فرمایند از طرف شهربانی برای حفظ انتظامات خیابان استخر کوهسنگی مأمورینی گماشته شود که شب‌ها در آنجا نگهبانی نمایند و ضمنا اشجار هم از دستبرد اشخاص ولگرد که شب‌ها به‌حالت غیر‌عادی قدم به قدم در خیابان مزبور مشغول حرکات خارج از قاعده هستند، محفوظ بماند.»
جالب است در دهه۲۰ که مشهد به اشغال روس‌ها در می‌آید، حضور سربازان شوروی یکی از معضلات است و آنها نیز به این درختان رحم نمی‌کنند و شاخه‌هایشان را احتمالا برای گرم شدن و سوخت قطع می‌کنند.
نام‌هایی که در کوهسنگی حل شدند
خیابان کوهسنگی اکنون یکی از جلوه‌های زیبای شهر مشهد است ولی در مرور گذشته آن باید گفت زندگی روی خوشش را به عامل ساخت این خیابان نشان نداد و اسدی در سال۱۳۱۴خورشیدی به‌خاطر واقعه گوهرشاد مغضوب رضاشاه و اعدام شد. تا سال‌ها پس از اعدام نایب‌التولیه کسی جرئت نداشت از خدمات اسدی مانند خیابان‌کشی به سوی کوهسنگی، رساندن آب به این منطقه و ساخت عمارت و استخر کوهسنگی به نیکی یاد کند، یا حتی این فعالیت‌های عمرانی را به او نسبت دهد.
به‌همین‌خاطر در روزنامه‌های آن سال‌ها کسی از این مرحوم نامی برای ساخت این خیابان نمی‌برد ولی اکنون ما خوب می‌دانیم شمایل کنونی کوهسنگی و این خیابان پرخاطره مدیون این مرد است.
طرح‌هایی که اسدی پیش از مرگش شروع کرد، چند سال پس از مرگش به سرانجام رسید و بعد‌ها به خاطر اینکه از خدمات شایسته او در این راه تجلیل به عمل آید و شاید از خانواده‌اش نیز دلجویی شود، نام این خیابان به اسدی تغییر پیدا کرد. پیش‌از‌آن این خیابان پس از ساخت استخر در ییلاق کوهسنگی به خیابان «استخر» معروف شده بود و در مکاتبات نیز به همین نام خوانده می‌شد.
یکی از قدیمی‌ترین نقشه‌های مشهد که نام این خیابان در آن وجود دارد، نقشه سال۱۳۲۵خورشیدی است که از آن با عنوان خیابان کوهسنگی یاد شده است. در این نقشه هنوز خبری از بافت مسکونی منسجم نیست و بیشتر زمین‌های اطراف این خیابان را اراضی کشاورزی و باغات در برگرفته است.
هشت سال بعد در طرف چپ خیابان بافت مسکونی پیشرفت محسوسی داشته است و خیابان‌ها با نامهای فعلی حکیم نظامی، شهید بهشتی و رودکی شکل اولیه خود را به دست آورده‌اند، اما هنوز نهالستان‌های آستان‌قدس در لایه نخست خیابان کوهسنگی را احاطه کرده‌اند.
در نقشه سال۱۳۵۵ شهر بافت مسکونی هر دو سوی خیابان جای نهالستان‌ها را گرفته و خیابان اسدی سر و شکل کنونی خودش را به دست آورده است. در همه این سال‌ها و نقشه‌ها باغ الندشت و کارخانه کانادادرای در همسایگی آن و هنرستان صنعتی مشهد و در سال‌های منتهی به انقلاب زیست‌خاور از نماد‌های این خیابان هستند.
بیمارستان قائم (عج) (شهنازقدیم) و بیمارستان ۱۷ شهریور (۶ بهمن قدیم) و دیگر فضا‌های درمانی به‌مرور زمان به این خیابان اضافه می‌شوند تا افزون بر هویت تفریحی به این راسته هویت درمانی هم بدهند.
* این گزارش دوشنبه ۱۲ آذرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۷۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
