تنها کتابخانه تخصصی اهل‌بیت(ع) کشور در حرم رضوی

زهرا زنگنه| کتابخانه تخصصی اهل‌بیت (ع) در حرم‌مطهررضوی، تنها کتابخانه شهر مشهد است که به‌صورت ویژه منابع کامل و جامعی را در زمینه زندگی‌نامه، سیره، احادیث و روایات ائمه اطهار گرد آورده است و در اختیار علاقه‌مندان به‌ویژه طلاب قرار می‌دهد؛ کتابخانه‌ای شبانه‌روزی که در ابتدا مختص آقایان بود، اما باتوجه‌به نیاز پژوهشگران خانم، چند سالی است بخش بانوان آن نیز فعال شده است. 

امروز یکم آذر به بهانه چهاردهمین سالگرد افتتاح این کتابخانه به آن سری زدیم.

مطلب مرتبط وقف محرم و صفری امام‌وردی‌خان در حرم‌رضوی

سرمایه‌های فرهنگی‌ای که وقف شد

اولین چراغ را حاج‌سیدسعید طباطبایی‌نائینی در سال ۱۳۳۲ خورشیدی برافروخت و واقفان دیگری مثل آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی، دکتر احمد احمدی و دکتر محمود مهدوی‌دامغانی این راه را ادامه دادند. اولین قفسه‌های این کتابخانه که آن زمان کتابخانه جامع گوهرشاد نام داشت، با ۵ هزار نسخه کتاب چاپ‌سنگی و چاپی نفیس وقف‌شده توسط حاجی طباطبایی‌نائینی پر شد. این واقف علاوه بر اهدای کتابخانه شخصی‌اش، منابع مالی نیز برای گرداندن این کتابخانه اختصاص داد. در سال‌های بعد بساط این کتابخانه بار‌ها از صحنی جمع و در صحن دیگری پهن شد، اما روال اداره آن تا آخرین سال دهه ۸۰ خورشیدی تغییر نکرد.

قاسم فدایی‌راد، مسئول این کتابخانه، می‌گوید: باتوجه‌به افزایش تقاضای مراجعه‌کنندگان، مسئولان آستان‌قدس تصمیم گرفتند تغییراتی ایجاد کنند و بالاخره در آذر ۱۳۸۹ هم‌زمان با میلاد امام‌هادی (ع) این مجموعه با نام کتابخانه تخصصی اهل‌بیت (ع) به‌صورت شبانه‌روزی درآمد.

فضایی که پیش از سال ۱۴۰۰ نبود

زمزمه‌های شروع پروژه زیرسطحی شیخ بهایی که پیچید، مسئله تخریب فضای کتابخانه و جابه‌جایی آن هم مطرح شد. سال ۱۴۰۰ بود که به امر تولیت حرم، این کتابخانه مهمان سالن اجتماعات دانشگاه علوم اسلامی رضوی شد تا در خرداد ۱۴۰۴ به خانه جدیدش نقل مکان کند.

حالا هرچند برای نگهداری در شرایط استاندارد دما و رطوبت، همه ۳ هزارو ۹۱۹ نسخه خطی و ۳ هزارو ۵۴۵ نسخه چاپ‌سنگی این کتابخانه به‌صورت موقت به مخزن کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان‌قدس منتقل شده‌اند، بیش از ۱۲۰ هزار نسخه کتاب چاپی، ۱۱۰۰ پایان‌نامه مرتبط و ۲۸ نقشه و اطلس در ۲۲۰ قفسه این فضا جا خوش کرده‌اند تا در دسترس علاقه‌مندان باشند.

مطالعه و پژوهش تعطیلی ندارد

دانشجویان، طلاب، محققان و اهالی علم که با این فضا آشنا هستند، می‌دانند که هر ساعت از شبانه‌روز در این کتابخانه به روی آنان باز است. ازاین‌رو، با وجود فعالیت کتابخانه‌های مشابه تخصصی در ایران، این مجموعه به‌سبب شبانه‌روزی‌بودنش بعد از کتابخانه ملی تهران منحصربه‌فرد محسوب می‌شود.

مسئول امور این کتابخانه توضیح می‌دهد: اینجا به‌جز ۲۹ اسفند، یکم‌فروردین، تاسوعا و عاشورا و شهادت امام‌رضا (ع)، بقیه روز‌های سال به‌صورت شبانه‌روزی برای استفاده آقایان فعال است و مشتاقان معارف اهل‌بیت (ع) ازجمله زائر و مجاور می‌توانند از خدمات آن بهره‌مند شوند. ۲۵ هزار نفر آقا عضو این کتابخانه هستند، اما ورود به اینجا برای همه آزاد است. آن‌طور که فدایی‌راد می‌گوید، همه اعضای کتابخانه مرکزی آستان‌قدس می‌توانند از سالن مطالعه و منابع آن استفاده کنند. محیط آرام اینجا باب دل بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان است.

مهدی توانچه از همین دست افراد است که معتقد است این کتابخانه به‌دلیل قرارگرفتن در حرم‌مطهر فضای معنوی و انرژی خاصی دارد. رشته تحصیلی توانچه کارشناسی بیولوژی است، اما به مطالعه در حوزه عرفان عملی، سیروسلوک و امام‌شناسی علاقه‌مند است.

او می‌گوید: منابع این مجموعه غنی است، اما کافی نیست. مثلا ممکن است بعضی منابع همه اطلاعات لازم درباره یک موضوع را شامل نشوند و نیاز به مطالعه کتاب‌های تکمیلی دیگری برای جمع‌بندی موضوعی باشد.

کتابخانه تخصصی اهل‌بیت (ع) با وجود محدودیت بودجه بیشترین منابع را برای خرید کتاب در اختیار داشته و کتابخانه مرکزی نیز بسیاری از منابع وقفی مرتبط خود را به این مجموعه منتقل کرده است، اما هنوز جای خالی برخی منابع مانند کتب غیرفارسی برای طلاب خارجی در اینجا حس می‌شود.

فضایی ویژه برای بانوان

در گوشه دیگری از این فضای هشتصدمتری یک فضای متفاوت هم وجود دارد؛ فضایی که پیش از این در مجموعه کتابخانه تخصصی اهل‌بیت (ع) وجود نداشته است؛ یک فضای اختصاصی برای بانوان که حتی در این فصل هم مملو از جمعیت است.

فاطمه روحانی، مسئول بخش بانوان کتابخانه، می‌گوید: خانم‌های طلبه زیادی برای استفاده از منابع دینی و تاریخی به این کتابخانه می‌آیند. به‌ویژه در فصل تابستان، افرادی که برای زیارت به مشهد می‌آیند، از فرصت استفاده و به کتابخانه هم مراجعه می‌کنند.

تعداد زیادی از مراجعان ما دانش‌آموزان و دانشجویانی هستند که می‌خواهند از فضای سالم و امن کتابخانه استفاده کنند

او به دانش‌آموزانی که در قرائت‌خانه مشغول مطالعه هستند، اشاره می‌کند و می‌گوید: تعداد زیادی از مراجعان ما دانش‌آموزان و دانشجویانی هستند که می‌خواهند از فضای سالم و امن کتابخانه استفاده کنند.

منا صادقی دانش‌آموز سال چهارم دبیرستان است و به قرائت‌خانه بانوان آمده است تا برای کنکور تلاش کند. می‌گوید: خانم‌های زیادی برای راه‌اندازی بخش بانوان این کتابخانه درخواست دادند و بالاخره حدود سه سال پیش این قسمت فعال شد. حالا ما هم مانند سایر اعضای کتابخانه مرکزی می‌توانیم از فضای مطالعه و منابع این کتابخانه استفاده کنیم. ساعت فعالیت بخش خواهران ۷:۱۵ تا ۲۱ است که نسبت به سالن‌های مطالعه مشابه، زمان بیشتری است، اما اگر این بازه زمانی بیشتر شود، خیلی بهتر است.

سالن مطالعه بانوان با وضعیت مطلوب فاصله دارد، اما مسئولانش تا حد امکان تلاششان را کرده‌اند و البته خبر خوب برای بانوان این است که مقرر شده است در ساختمان در حال ساخت کتابخانه، فضای جدید و استانداردی هم برای بانوان راه‌اندازی شود.

همیشه در دسترس

کتابخانه تخصصی اهل‌بیت (ع) محدود به یک چهاردیواری در حرم نیست و ذهن‌های جست‌وجوگر از هرجای جهان می‌توانند به منابع غنی آن دسترسی داشته باشند. وجود ۱۳۰ هزار نسخه کتاب الکترونیکی در کتابخانه این دسترسی را میسر کرده است. پژوهشگران می‌توانند به‌راحتی از طریق کتابخانه دیجیتال آستان‌قدس‌رضوی یا مجموعه نرم‌افزار‌ها و وبگاه نور، این نسخه‌ها را مطالعه کنند. البته این مجموعه با کتابخانه سیار و گویای آستان‌قدس هم همکاری می‌کند.

سیدمحمد نعیمی که از دو سال پیش اوقات مطالعه‌اش را در اینجا سپری می‌کند، دانشجویی است که تجربه استفاده از منابع دیجیتال کتابخانه اهل‌بیت (ع) را دارد. او در دانشگاه علوم‌اسلامی رضوی رشته اقتصاد می‌خواند و باید در کنار دروس تخصصی رشته‌اش دروس سطح یک حوزه را نیز بگذراند.

او تورق کتاب‌های چاپی را ترجیح می‌دهد، اما از منابع دیجیتال هم استفاده کرده است: دانشجو‌هایی مثل من باید در کنار دروس رشته خودشان مطالعات حوزوی و دینی هم داشته باشند. نسخه‌های الکترونیکی این امکان را به ما می‌دهد تا در مواقعی که نسخه‌های چاپی کتاب در دسترس نیست، به‌راحتی به مطالعه منابع بپردازیم.

طبق آماری که فدایی‌راد ارائه می‌دهد، بیش از ۶۰ درصد اعضا و مراجعه‌کنندگان این کتابخانه از دانشگاه علوم‌اسلامی رضوی و سایر حوزه‌های اطراف حرم‌مطهر هستند. در ماه‌های قمری خاص مانند رجب و رمضان هم مراجعه‌کنندگان زیادی از حوزه‌های علمیه شهر‌هایی مانند شیراز و اصفهان و... مهمان این مجموعه می‌شوند.

کتابخانه اهل‌بیت (ع) نیز کوشیده است با برگزاری نشست‌های علمی‌تخصصی به‌صورت حضوری و وبیناری، انعقاد تفاهم‌نامه با مؤسسات علمی و پژوهشی مانند کتابخانه تخصصی قم و حوزه‌های علمیه خراسان و... و برگزاری نمایشگاه کتاب و نرم‌افزار، در معرفی هرچه بیشتر سیره و معارف اهل‌بیت (ع) بکوشد.

* این گزارش پنج‌شنبه یکم آذرماه ۱۴۰۳ در شماره ۵۷۱ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.