تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
درباره کوچه «منبر گِلی» که نامش در کشور یگانه است
هرچه عمر چیزی طولانی‌تر باشد، به همان نسبت داستان‌ها و روایت‌های مرتبط با آن هم بیشتر خواهد بود. همین هم هست که وقتی می‌خواهیم مثلا درباره فلان کوچه یا مسیر -که بیش از صد سال عمر دارد- حرف بزنیم، ناخودآگاه مخاطب منتظر نقل داستان‌های بسیاری می‌ماند.
یکی از این نقل‌ها را می‌توان برای کوچه منبرگلی گفت که داستانش یکی از به‌یاد‌ماندنی‌ترین قصه‌ها در شهر مشهد است. داستان‌های این‌کوچه از همان آغازین سال‌های پیوستنش به شبکه راه‌های شهری تاکنون حول محور منبر خاص این مسجد تنظیم شده و به‌همین‌دلیل هم وقتی سخن از این کوچه در بین اهالی مشهد به میان می‌آید، همه گفته‌ها به منبر گلی آن باز می‌گردد.
اسامی کوچه در طول زمان
کوچه مورد‌نظر در این نوشتار از معدود کوچه‌های شهر است که در عمر به‌نسبت طولانی خود -که از ۱۵۰سال فراتر می‌رود- تنها با یک نام شناخته شده است و می‌شود؛ براساس اسناد موجود این کوچه پس از ایجاد مسجدی در آن (مسجد در اواخر دوره قاجار ساخته شده است) دارای نامی مشخص شد؛ این نام همان نام مسجد مورداشاره، یعنی «مسجد‌منبر‌گلی» است.
برای دانستن ماجرای این کوچه و نام ماندگارش باید نخست بدانید که کوچه منبرگلی تا قبل از تأسیس مسجد مورداشاره در آن، یکی از فرعی‌های کوچه روغن‌گیر‌ها محسوب می‌شده است که خود از یک سو انشعابی از کوچه چهنو‌جنوبی و از دیگر‌سو انشعابی از کوچه مجاور مسجد ذوالفقار محله سرشور بود.
اندکی پس از ایجاد این مسجد، ابتدا خود این بنا، به‌دلیل منبر خاصی که در کنار آن در برخی از ماه‌های سال ایجاد می‌شد، به مسجد منبر گلی مشهور شد. در ادامه هم کوچه‌ای که مسجد در آن قرار داشت، در بین مردم به نام کوچه «مسجد منبرگلی» یاکوچه «منبرگلی» شناخته شد.
جالب است بدانید که این نام هنوز هم به‌رغم نصب تابلوی نام‌گذاری جدید (کوچه شهید نباتی‌مقدم) از سوی شهرداری، همچنان مورد‌استفاده مردم شهر است؛ البته حفظ نام قدیمی کوچه بیش از هر‌چیز به‌دلیل خاص و منحصر‌به‌فرد‌بودن آن است.
ناگفته نماند که انتخاب نام شهید نباتی‌مقدم برای این کوچه چندان بیراه نیست؛ زیرا او پیش از شهادتش یکی از ساکنان این کوچه بوده است. سرانجام اینکه در سال‌های اخیر و با تغییرات پیش‌آمده در بافت اطراف حرم‌مطهر کوچه منبرگلی از بخش انتهایی به کوچه شهید اندرزگوی۲ مرتبط شده و به‌همین‌دلیل این بخش در بین زائران به اندرزگوی۲ نیز معروف است.
نشان «کوچه منبرگلی» در نقشه‌های قدیمی مشهد
ردپای این کوچه را نمی‌توان در اسناد مکتوب سال‌های نخست حکومت قاجار‌ها و به‌تبع آن سال‌های قبل از آن پیدا کرد، اما این کوچه در نقشه «دالمج» وجود خارجی دارد.
هرچند در این نقشه هیچ‌نامی برای کوچه‌ها ثبت نشده، اما با اندکی تأمل می‌توان پی برد که کوچه منبرگلی روزگاری یکی از فرعی‌های کوچه چهنو بوده است که اکنون با نام امام‌رضا (ع) ۵ شناخته می‌شود.
بن‌بست بودن این کوچه و همچنین قرار‌گرفتن آن با فاصله‌ای اندک از محدوده کوچه نخودبریز‌ها دلیلی دیگر بر صحت این نقشه‌خوانی است. البته براساس نقشه ترسیمی دالمج نیز می‌توان مدعی شد که کوچه منبرگلی بعد‌ها بر اثر چند‌تکه‌شدن یک ملک بزرگ ایجاد شده است.
در ادامه باید بدانید که وضعیت این کوچه در دوران پایانی حکومت قاجار نیز با حدود پنجاه سال قبل آن تغییر چندانی نداشته است. گواه این ادعا نقشه ترسیم‌شده در سال۱۳۰۳ هرتسفلد آلمانی است. در این نقشه هم کوچه منبرگلی یک راسته کوتاه منشعب‌شده از همان فرعی کوچه چهنو است. تنها تغییر عمده کوچک در فاصله ترسیم این دو نقشه اضافه‌شدن یک فرعی بن‌بست کوچک در ضلع جنوبی کوچه است.
ناگفته نماند که براساس اسناد موجود مسجد منبرگلی در این دوره زمانی در بخش انتهایی کوچه ایجاد شده، اما هرتسفلد در نقشه خود هیچ اشاره‌ای به وجود آن نکرده است.
«منبرگلی» در دوران پهلوی‌ها
اما داستان کوچه منبرگلی در نیمه اول قرن ۱۴ خورشیدی شکل می‌گیرد. روایت است که در سال‌های نخست این دوران، یا اگر دقیق‌تر بگوییم در سال۱۳۰۷خورشیدی، هیئت متحده فدوی حسینی سرشور در مسجد تازه‌تأسیس این کوچه مستقر می‌شود. این هیئت از همان ابتدای کار اقدام به برپایی مراسم عزاداری حسینی از ابتدای ماه محرم تا روز ۸ربیع الاول -سالروز شهادت امام‌حسن عسکری (ع)- می‌کند.
استقبال گرم مردم از این مراسم و فضای کوچک مسجد سبب می‌شود بزرگان آن تدبیری بیندیشند و منبری ساده و گلی در داخل کوچه و کنار دیوار بیرونی مسجد ایجاد کنند؛ منبری که نمای گلی‌اش هر‌ساله تا زمان تعطیلی اجباری روضه‌خوانی در کشور به دستور پهلوی اول، همواره حفظ و به‌همین‌دلیل هم این کوچه به نام کوچه مسجد منبرگلی معروف می‌شود. البته تداوم استفاده از این منبر در سال‌های پس از دهه۲۰ که روضه‌خوانی در کشور آزاد شد هم در حفظ و ماندگاری این نام برای کوچه تأثیر بسزایی دارد.
کوچه منبرگلی طی دوره حدودا پنجاه‌ساله حکومت پهلوی‌ها بر ایران، تغییرات عمده‌ای نیز در ساختار ظاهری خود داشته است. از زمان ترسیم نقشه سال۱۳۰۳ تا نقشه جامع سال۱۳۳۳ مشهد، تعداد فرعی‌های جنوبی به دو فرعی افزایش پیدا کرد و در جانب شمالی هم کوچه‌ای بن‌بست ایجاد شد.
ناگفته نماند که در سال‌های بعد و هم‌زمان با تخریب بافت قدیم اطراف حرم‌مطهر در دوره نایب‌التولیه‌ای محمدعظیم ولیان و پس از تخریب پلاک انتهایی کوچه چاووش، مسیر یکی از فرعی‌های کوچه منبرگلی، به کوچه چاووش متصل و از آن تاریخ به بعد در نقشه‌های شهر و مکاتبات رسمی به عنوان بخشی از کوچه چاووش آن زمان و امام‌رضا (ع) ۳ شناخته شد.
«کوچه منبرگلی»، پس از انقلاب
روند تغییرات در کوچه منبرگلی در سال‌های پس‌از‌انقلاب تابعی از روند تغییرات صورت‌گرفته در بافت پیرامون حرم‌مطهر‌رضوی در این دوران بود. این کوچه هم مانند سایر کوچه‌های مجاور حرم‌مطهر -خاصه در بافت محله سرشور- طی سال‌های پس از آغاز طرح گسترش حرم‌مطهر‌رضوی در دوره ولیان تا سال۱۴۰۰ که طرح نوسازی و بهسازی سوم اطراف حرم‌مطهر -موسوم به طاش- متوقف شد، به تدریج از سکنه بومی و قدیمی خود خالی شد.
در وضعیت کنونی اغلب پلاک‌های این کوچه در اختیار واحد‌های اقامتی رسمی و غیررسمی است که برخی به‌عنوان هتل و مهمان‌پذیر و برخی با نام حسینیه اقدام به پذیرش زائر می‌کنند. همچنین برخی از پلاک‌های قدیمی این محدوده، خاصه در فرعی دوم هم چند‌سالی است که به حال خود رها شده است و نه‌فقط در برخی موارد هیچ استفاده خاصی از آنها نمی‌شود، بلکه به محلی برای انباشت زباله اقامتی‌های اطراف تبدیل شده است.
در این بین بد نیست بدانید که در جریان این تغییرات اکنون راه عبوری نیز برای کوچه منبرگلی از طریق کوچه شهید اندرزگو۲ کنونی (کوچه مسجد مستشاری قدیم) باز شده است. البته دسترسی‌های قدیم کوچه از طریق کوچه شهید روغن‌گیر به کوچه چهنو و همچنین از طریق کوچه‌های مسجد ذوالفقار و مشیر به کوچه سرشور برقرار است.
چهره‌های شاخص کوچه
افراد سرشناس و شاخص کوچه منبرگلی با‌توجه‌به جایگاه هیئت متحده فدوی حسینی سرشور و مسجد منبرگلی در گذشته این کوچه، هر‌کدام به‌نوعی با این مجموعه پیوند خورده‌اند. خاندان پیله‌چی که از مؤسسان هیئت مورداشاره هستند و اکنون یکی از آنها، یعنی محمدجواد پیله‌چی، عضو هیئت‌امنای مسجد و هیئت است، از جمله خاندان‌های قدیمی مرتبط با این کوچه محسوب می‌شوند.
وضعیت خاندان طلوع هم مانند خاندان پیله‌چی است و گواه این ادعا هم پرچم قدیمی تقدیمی یکی از افراد این خاندان به هیئت است که در مسجد منبرگلی نگهداری می‌شود. همچنین باید از خانواده عقیلی به‌عنوان یکی‌دیگر از قدیمی‌های این کوچه نام برد که هنوز هم در راه روشن نگه‌داشتن چراغ مسجد و هیئت اهتمام دارند.
خانواده‌های نوروزیان و شاه‌محمد رحیمی هم وضعیتی مشابه خاندان‌هایی که پیش‌از‌این از آنها نام بردیم، دارند. همچنین لازم است از خاندان ملکی شریعتی، به‌عنوان یکی دیگر از خانواده‌های ساکن این کوچه یاد کرد که برخی از افراد این خاندان در فعالیت‌های مردمی منجر به پیروزی انقلاب‌اسلامی حضور مؤثری داشتند.
خاندان کاظمینی که بزرگ آنان، یعنی حاج عبدالکریم، اصالتی عراقی داشت، اما پس از زیارت حضرت‌رضا (ع) سکونت در مشهد را برگزید نیز از دیگر خانواده‌های قدیمی این مسیر هستند. سرانجام اینکه باید از خانواده نباتی‌مقدم که اکنون نام فرزند شهیدشان زینت‌بخش تابلوی ورودی کوچه است به‌عنوان دیگر‌خاندان قدیمی کوچه منبرگلی یاد کرد.
* این گزارش دوشنبه ۲۲ مردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۸۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
