تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
هویت صدساله کوچه حاج ابراهیم چاووش
ایجاد خیابان امام‌رضا (ع) در آغازین سال‌های سده ۱۴ خورشیدی نه‌تنها باعث تغییر کلی در نقشه شهر مشهد شد، بلکه کاربری بسیاری از فضا‌های شهری را هم تغییر داد. از قبرستان عیدگاه که در جریان ایجاد این خیابان به‌طور کامل نابود شد و جای خود را به فضا‌های عمومی شهری، چون میدان و خیابان داد که بگذریم، سرنوشت بسیاری از محدوده‌های حاشیه آن نیز در جریان این خیابان‌کشی تغییر کرد.
محدده کوچه امام‌رضا (ع) ۳ کنونی یکی از این بخش‌ها محسوب می‌شود که از زمینی رها‌شده برای دفن اموات در سال‌های بعد، به مسیر ویژه زائران تغییر ماهیت داده است.
اسامی کوچه «چاووش» در طول زمان
بر‌اساس اطلاعات موجود، سال‌های عمر کوچه مورد‌نظر این نوشتار، تازگی در محدوده سه‌رقمی‌شدن قرار گرفته است و با خوش‌بینی می‌توان بیان کرد که عمر آن به صد سال می‌رسد و تعداد نام‌هایی که در این دوران بدان شناخته شده، درخورتأمل است.
این کوچه آن‌گونه که استاد دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی (در مقاله مفصلی که درباره کتاب‌فروشی‌های مشهد نوشته) بیان کرده است در نخستین سال‌های پس از ایجاد (دهه‌های نخست قرن ۱۴ خورشیدی) به نام یکی از ساکنان نامدارش، یعنی کوچه حاج ابراهیم چاووش خوانده می‌شده است. این نام‌گذاری سال‌های‌سال مورد قبول بوده و فقط گاهی توسط مردم خلاصه و به‌نام کوچه حاج‌ابراهیم خوانده می‌شده است.
این در حالی است که هم‌زمان از سوی مسئولان دولتی و در مکاتبات رسمی از آن با نام کوچه چاووش نیز نام برده شده است. گواه ادعای نخست، وجود یک پرده نقش‌خورده متعلق به هیئت فداییان پنج باب‌الحوایج است که هم‌اکنون در حاشیه کوچه نصب شده است و دیده می‌شود. همچنین در نقشه‌های دهه۳۰ مشهد نیز برای معرفی کوچه تنها از لغت چاووش استفاده کرده‌اند.
این نام تا ابتدای انقلاب‌اسلامی برای این کوچه استفاده می‌شد و تنها در برخی نقشه‌های دهه۴۰ شهر به جای چاووش، لغت چاووش‌ها به‌عنوان نام این کوچه ثبت شده است. تغییر نام رسمی خیابان تهران به خیابان امام‌رضا (ع) در سال‌های بعد باعث تغییر نام رسمی این کوچه هم شد و در ابتدای کوچه تابلوی امام‌رضا (ع)۱۱ را نصب کردند.
این تابلو پس از گسترش محدوده حرم‌مطهر و حذف کوچه‌های قبل از میدان بیت‌المقدس از نقشه، دوباره تغییر کرد و شماره کوچه آن از ۱۱ به ۳ تبدیل شد. در همین دوران نام شهید محمد انتظاری -که روزگاری ساکن این کوچه بود- هم به‌عنوان نام دیگر کوچه بر تابلوی ورودی آن حک شد. البته این کوچه در طول زمان و به‌دلیل ساخت بنا‌های مختلف در آن، به نام‌های دیگری، چون کوچه هتل جواد، کوچه حسینیه قزوینی‌ها و کوچه فداییان هم در بین مردم شناخته شده است.
کوچه «چاووش» تا پایان دوره قاجار
کوچه امام‌رضا (ع) ۳ از آن دست کوچه‌های شهر است که هیچ‌ردپایی از وجودش در سال‌های قبل از سده ۱۴ خورشیدی وجود ندارد. در هر دو نقشه دالمج و هرتسفلد که به ترتیب در سال‌های ۱۲۴۸ و ۱۳۰۳ خورشیدی ترسیم شده نیز هیچ عارضه طبیعی یا مصنوعی در محدوده کوچه مورد‌نظر ترسیم نشده است.
به‌عبارت‌دیگر در هر دو این نقشه‌ها حدفاصل دو کوچه نخودبریز‌ها و چهنو جنوبی شهر، کوچه یا بنای درخورتوجه دیگری قابل‌شناسایی نیست؛ این یعنی در محدوده مورد‌نظر یا خانه‌های مسکونی مردم عادی شهر قرار داشته، یا این محدوده زمینی به‌حال‌خود‌رها‌شده بوده است. البته گزینه دوم با‌توجه‌به ترسیم دقیق عوارض مختلف طبیعی و غیرطبیعی داخل محدوده برج‌و‌باروی شاه‌طهماسبی در نقشه دالمج مقبول‌تر است.
به‌عبارت‌دیگر با‌توجه‌به نقشه مورد‌اشاره که در آن محدوده کنونی کوچه چاووش در بخش جنوبی قبرستان عیدگاه مشهد واقع شده و هیچ بنا یا عارضه طبیعی و مسکونی در آن ترسیم نشده است، می‌توان ادعا کرد که این محدوده به‌عنوان فضایی که در آینده برای گسترش قبرستان جنوبی شهر در نظر گرفته شده، بلااستفاده رها شده است.
کوچه «چاووش» در دوره پهلوی
دوره پهلوی را باید دوره زایش و تولد و سپس رشد‌و‌نمو کوچه چاووش لقب داد. در نقشه‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۲۵ مشهد که هر دو پس از ایجاد خیابان امام‌رضا (ع) کنونی ترسیم شده‌اند، در محدوده کوچه مورد‌نظر، بن‌بست کوچکی دیده می‌شود که در هر طرف آن یک فرعی بن‌بست قرار دارد.
این کوچه در هر دو این نقشه‌ها «چاووش» نام دارد و همان‌گونه که استاد شفیعی‌کدکنی در مقاله کتاب‌فروشی‌های مشهد بدان اشاره کرده، تقریبا در برابر کوچه کربلا واقع شده است. وضعیت کوچه چاووش در نقشه سال۱۳۳۳ مشهد هم با نقشه‌های قبلی تغییر چندانی ندارد و در این نقشه، تنها فرعی شمالی کوچه حذف شده که با‌توجه‌به ثبت این کوچه در نقشه‌های بعدی مشهد می‌توان آن را اشتباه نقشه‌کش دانست.
درباره ماهیت کوچه در این دوران جز گفته‌های ساکنان کنونی آن سند درخوررجوعی وجود ندارد. این افراد که اغلب در سال‌های اخیر و در بهترین شرایط در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی ساکن این کوچه شده‌اند در توصیفشان از روزگار گذشته بر اینجا، آن را محدوده‌ای پر از خانه‌های زائری توصیف می‌کنند؛ خانه‌هایی که صاحبان آنها بخشی از خانه را در اختیار زائران گذاشته و در بخشی دیگر خود ساکن بوده‌اند. شاید همین واقعیت هم باعث شده است در سال‌های بعد به‌راحتی چهره این کوچه از محدوده‌ای مسکونی به محدوده‌ای کاملا زائری تبدیل شود.
همچنین بر‌اساس اسناد موجود تغییر‌حالت این کوچه از مسیری بن‌بست به کوچه‌ای دارای دسترسی در سال‌های پایانی دهه۴۰ و ابتدای دهه۵۰ رخ داده است. در این دوران با تخریب چند پلاک انتهای کوچه، ابتدای مسیر مستقیم شرقی‌غربی کوچه با افزوده‌شدن مسیری جنوبی‌شمالی گسترش پیدا کرد و در ادامه با تخریب یک پلاک دیگر و با تغییر مسیر مجدد کوچه به شرقی‌غربی از بن‌بستی خارج شد و به کوچه منبرگلی و از طریق آن به کوچه‌های مستشاری، مسجد ذوالفقار، سرشور و چهنو متصل شد.
ناگفته نماند که در همین دوران تنهابنای مذهبی کوچه، یعنی حسینیه فداییان پنج باب‌الحوایج هم در میانه آن ایجاد شد.
کوچه «چاووش» پس از انقلاب‌اسلامی
روند تغییرات در کوچه چاووش در سال‌های پس از انقلاب، ادامه روندی است که از اوایل دهه۵۰ خورشیدی با تخریب بنا‌های اطراف حرم‌مطهر‌رضوی آغاز شده بود. در این روند کوچه کم‌کم حالت مسکونی خود را از دست داد و به یک راسته کاملا زائری تبدیل شد.
البته این تغییر حالت در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب، تحت‌تأثیر شرایط آن دوران (انقلاب‌اسلامی و شروع دوران دفاع‌مقدس) بسیار کند پیش می‌رفت، اما از سال‌های ابتدایی دهه۷۰ و با اجرایی شدن طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم‌مطهر‌رضوی که در جریان آن همه پلاک‌های خیابان امام‌رضا (ع) حدفاصل فلکه حضرت تا میدان بیت‌المقدس به محدوده حرم مطهر افزوده شد، روند تندتری به خود گرفت.
این‌طور بود که کوچه چاووش در دهه۸۰ به یک کارگاه ساختمانی بزرگ تبدیل شد و در عرض چند سال اغلب بنا‌های داخل کوچه به بلندمرتبه‌های زائرپذیر (از هتل چند‌ستاره بگیرید تا حسینیه‌های زائری) تبدیل شدند. این روند هنوز هم ادامه دارد و در جای‌جای کوچه، بنا‌هایی در حال ساخت یا فضا‌هایی تخریب‌شده و نیمه‌ساخته به چشم می‌خورد که با هدف زائرپذیری کلید خورده‌اند.
در این میان، شاید بتوان گفت تنها فرعی دوم بن‌بست شمالی کوچه است که هنوز به سبک و سیاق قدیم باقی مانده و یک خانه دهه۴۰خورشیدی (به‌عنوان قدیمی‌ترین خانه کنونی کوچه) و یک کوچه دردار را با دو خانه در خود جای داده است.
ناگفته نماند که در چند سال اخیر با نوسازی پلاک مشترک انتهای کوچه نخودبریز‌ها و کوچه چاووش و ایجاد یک ساباط در زیر آن، دسترسی جدیدی برای این کوچه ایجاد شده که دو فرعی امام‌رضا (ع) ۱ و ۳ را به‌هم متصل کرده است.
نامداران کوچه «چاووش»
اگر از حاج‌ابراهیم چاووش به عنوان قدیمی‌ترین چهره این کوچه بگذریم، باید گفت این کوچه با‌توجه‌به عمر کوتاه مسکونی‌شدنش، خانواده‌های سرشناس مختلفی را میزبانی کرده است. ظروفچیان، غنی و شال‌حسینی از جمله این خانواده‌ها هستند؛ همچنین خاندان قناویزی که از بزرگان هیئت فداییان پنج باب‌الحوایج بوده است و پرده اهدایی آنان به هیئت هم اکنون زینت‌بخش کوچه است.
خاندان سیفی که اکنون متولی این حسینیه هستند هم از قدیمی‌های شناخته‌شده این کوچه محسوب می‌شوند. خاندان‌های خاوری خراسانی، ماشاءالله طلوع، یلی، بقراط ملکی و نوری را نیز باید از دیگر خانواده‌هایی دانست که در این صد سال در کوچه چاووش حضور داشته‌اند.
از خانواده‌های فاطمی، تودرباری، تجلی و خراسانی هم به‌عنوان افرادی می‌توان یاد کرد که روزگاری -هرچند کوتاه- را در این کوچه سپری کرده‌اند. سرانجام باید از خانواده انتظاری نام برد که نام فرزند شهیدشان، محمد، زینت‌بخش تابلوی ابتدای کوچه شده است.
* این گزارش دوشنبه ۱۵ مردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۷۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
