کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها؛ نماینده‌های فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
کوچه حوض‌خرابه هنوز یادگارهایی از عصر قاجار دارد
کوچه امیرالمؤمنین (ع) ۶ یا آن‌طور که قدیمی‌ها می‌گویند، «حوض‌خرابه»، یکی از کوچه‌های کهن‌سال مشهد است؛ معبری که ادامه کوچه دروازه دولاب قدیم (راد کنونی) بوده است و مسیر مستقیم مسافران از دروازه دولاب و دروازه میرعلمون به پایین‌خیابان نیز محسوب می‌شود.
این کوچه در طول عمر دوقرنی خود، شاهد تغییرات گسترده‌ای بوده است؛ به‌نحوی‌که اکنون در آن، هم‌زمان می‌توان بنا‌هایی متعلق به سه دوره قاجار تا انقلاب اسلامی را مشاهده کرد؛ موضوعی که آن را به کوچه‌ای سرگردان بین سنت و مدرنیته و معلق بین گذشته و امروز تبدیل کرده است و به همین دلیل، می‌تواند نمونه خوبی برای بررسی تغییرات معماری در مشهد باشد.
کوچه حوض‌خرابه و نام‌های دیگرش
عمر تابلوی کوچه امیرالمؤمنین (ع) ۶ که بر سردر کوچه حوض‌خرابه نصب شده است، به دو سال هم نمی‌رسد و این معبر پیش از این با دو شماره کمتر، امیرالمؤمنین (ع) ۴ نام داشته که با اضافه شدن یک فرعی، تغییر عدد پیدا کرده است.
ناگفته نماند که در ابتدای این معبر، نام کوچه شهید علیرضا‌دادخواه را هم می‌توان دید که یکی از شهدای دوران جنگ تحمیلی و ساکن این کوچه بوده است، با این‌حال کوچه امیرالمؤمنین (ع) ۶ در سال‌های قبل از ایجاد بولوار امیرالمؤمنین (ع)، به نام‌های گوناگونی در بین مردم مشهور بوده است.
درواقع، بخش نخست این کوچه (از بولوار امیرالمؤمنین (ع) تا محدوده حسینیه زابلی‌های ارض‌اقدس) که بخش انتهایی میدانگاهی حوض‌خرابه محسوب می‌شود، در نقشه‌های قدیم شهر با نام کوچه «حمام‌نو» معرفی شده و ادامه مسیر آن‌هم تا کوچه قراولخانه (شهید سالاری‌مقدم کنونی) حوض‌خرابه نام داشته است.
همچنین در برخی نقشه‌های مربوط به آغاز طرح بازسازی اطراف حرم مطهر، این کوچه به نام گذر «راد» شناخته شده که دلیل آن‌هم ایجاد مرکز محله راد در بخش میانی آن است. علاوه بر این‌ها، شهرداری نیز ورودی کوچه را از سمت کوچه شهید سالاری‌مقدم درکنار نام شهید دادخواه، با نام سالاری‌مقدم ۶ ثبت کرده است.
حوض‌خرابه در دوره قاجار
نشان حوض‌خرابه را می‌توان در قدیمی‌ترین نقشه اجتماعی شهر یعنی نقشه دالمج (ترسیم‌شده در سال ۱۲۴۸ خورشیدی) مشاهده کرد. در این نقشه، کوچه حوض‌خرابه، مسیری است که با یک شکستگی کوچه در بخش میانی، از محوطه سبز میدان کهنه، آغاز و به کوچه قراولخانه ختم می‌شود.
این مسیر شمالی-جنوبی، آن زمان دارای چهار فرعی غربی و پنج فرعی شرقی بوده است که فرعی‌های اول و آخر غربی، بن‌بست بوده‌اند و دو فرعی دیگر پس از چند تقاطع به محدوده قبرستان موسوم به «قبرمیر» ختم می‌شده‌اند. همچنین دو فرعی نخست شرقی آن دوران کوچه، نوعی عقب‌گرد داشته‌اند، اما سه فرعی دیگر بن‌بست بوده‌اند و در انتهای هرکدام، منزلی بزرگ قرار داشته که دیوار آن‌ها در مجاورت باروی شهر قرار می‌گرفته است.
وضعیت کوچه حوض‌خرابه تا سال ۱۳۰۳ خورشیدی که دیگر، نقشه مشخص‌کننده وضعیت کوچه‌های مشهد در دوران قاجار را هرتسفلد ترسیم می‌کند، تغییر چندانی نکرده است و فقط کوچه‌های بن‌بست قبلی باتوجه‌به ایجاد کوچه‌ای بزرگ به موازات دیوار باروی شهر، از بن‌بست خارج شده‌اند.
علاوه‌بر نکات گفته‌شده در بالا و باتوجه‌به آنچه از بازخوانی دو کتیبه سنگی موجود در محدوده کوچه به‌دست می‌آید، می‌توان گفت که کوچه حوض‌خرابه در آن دوران، از کوچه‌های پررونق مشهد بوده است و برخی ثروتمندان شهر که از نظر مادی، توانایی وقف بخشی از دارایی‌های خود را داشته‌اند، در آن می‌زیسته‌اند.
همچنین باتوجه‌به ذکر نام یک روحانی یعنی «ملایوسف مروی» در یکی از این دو کتیبه و نوع زندگی شهری آن دوران مردم مشهد، می‌توان استنباط کرد که تعدادی از مردم مرو که پس از قرارداد آخال و واگذاری بخشی از مناطق شمالی ایران به روسیه تزاری، به مشهد مهاجرت کرده بودند، در این کوچه سکونت داشته‌اند.
حوض‌خرابه در دوران پهلوی
کوچه حوض‌خرابه در دوران پهلوی نیز تغییرات مختلفی را به خود دیده است. تحولات کوچه در نیمه نخست این دوران، بیشتر در حوزه کوچک‌تر شدن پلاک‌های مسکونی و ظهور فرعی‌های جدید بوده، اما این تغییرات در نیمه دوم این دوره، بیشتر در حوزه کالبدی و تخریب بنا‌های قدیمی و ساخت بنا‌های جدید، دسته‌بندی‌شدنی است.
بر‌اساس آنچه در نقشه ۱۳۱۰ ترسیم شده است، تعداد فرعی‌های شرقی این مسیر، حدفاصل دوره کوتاه هفت‌ساله گذشته از هنگام ترسیم نقشه هرتسفلد، یک کوچه بیشتر شده و به شش کوچه افزایش پیدا کرده است. افزایش تعداد کوچه‌ها در نقشه سال ۱۳۳۳ بارزتر است، به‌طوری‌که در این نقشه، تعداد فرعی‌های غربی و شرقی به هشت و یازده عدد افزایش پیدا می‌کند.
در این نقشه، از مجموع هشت فرعی غربی کوچه، مانند دوران قاجار، فقط فرعی‌های اول و چهارم بن‌بست نیستند و بقیه فرعی‌ها، کوچه‌هایی با طول کم هستند که بر اثر تقسیم پلاک‌های بزرگ به پلاک‌های کوچک‌تر ایجاد شده‌اند. همچنین از یازده فرعی شرقی، فرعی‌های ۲، ۴، ۶ و ۸ بن‌بست نبودند و پس از یکی‌دو تقاطع به کوچه موسوم به «حاج‌حسین» یا مسجد امام‌هادی (ع) ختم می‌شده‌اند.
نکته جالب درباره فرعی‌های شرقی، وضعیت دو فرعی شماره ۵ و ۱۰ است که هر دو با وجود طول نسبتا زیادشان، بن‌بست هستند. این امر نشانه تقسیم‌های بی‌شمار یک یا چند پلاک بزرگ مجاور یکدیگر به قطعات کوچک‌تر در گذشت زمان است.
نکته درخورتوجه دیگر درباره وضعیت کوچه مدنظر در آن دوران، حفظ برخی بنا‌های قدیم کوچه با وجود از دست دادن کاربری آن‌هاست. یکی از این بناها، حوض آب قدیمی کوچه است که به‌گواه اسناد، دلیل سکونت مردم در این بخش از شهر محسوب می‌شود.
این بنا هرچند در ابتدای دوران پهلوی به حالت نیمه‌مخروبه درآمد و موجب شد این کوچه دربین مردم به کوچه حوض‌خرابه مشهور شود، تا پایان دوران پهلوی به همان صورت باقی ماند.
همچنین دو بنای جانشین حوض‌خرابه، یعنی آب‌انبار عمومی که پس از تخریب حوض در مجاورت آن ساخته شد و منبع آب دارای موتورخانه که چندی بعد جانشین آب‌انبار شد، پس از راه‌اندازی سیستم لوله‌کشی آب آشامیدنی در شهر، تخریب نشدند و تا چند سال پس از دوران پهلوی نیز بقایای رهاشده آن‌ها در محدوده میانی کوچه، مشاهده‌شدنی بود.
حوض‌خرابه پس از انقلاب اسلامی
کوچه حوض‌خرابه در سال‌های نخست پس از انقلاب و تا قبل از اجرای طرح نوسازی پیرامون حرم مطهر رضوی، تغییر ساختاری خاصی را به خود ندیده است. در این دوران مانند نیمه دوم دوران پهلوی، برخی پلاک‌های بزرگ با تغییر مالک یا تعلق یافتن به ورثه، به پلاک‌های کوچک‌تر تقسیم شدند. همچنین برخی خانه‌های این محدوده، کاربری مسکونی خود را از دست دادند و به خانه مسافر تبدیل شدند.
کوچه با اجرای طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی، تغییرات بسیاری پیدا کرد و بسیاری از پلاک‌های مسکونی و عمومی آن، تخریب و تبدیل به پروژه‌های اقامتی متعدد شدند. اکنون در بخش میانی حوض‌خرابه، چندین پروژه اقامتی بلندمرتبه در حالی به خدمات‌دهی به مسافران خاص خود مشغول هستند که در بخش ابتدایی کوچه یعنی تقاطع این محور و بولوار امیرالمؤمنین (ع)، دو زمین محصور برای اجرای دو پروژه بلندمرتبه، چشم رهگذران را اذیت می‌کند.
همچنین حدفاصل این دو زمین محصور با مرکز محله راد -که زمانی میزبان بنای حوض‌خرابه و آب‌انبار عمومی بود و اکنون چندین پروژه بلندمرتبه را میزبانی می‌کند- چند واحد مسکونی رهاشده درکنار یک پست برق و دو نانوایی و چند زمین رهاشده و البته حسینیه تازه‌بازسازی کامل‌شده خاوری‌های مشهد دیده می‌شود.
نخستین کتیبه موجود در کوچه که بیانگر وقف یک منزل مسکونی و دو واحد تجاری برای روضه‌خوانی سیدالشهدا (ع) است، بر دیوار یکی از این دو نانوایی در ابتدای دادخواه ۲ نصب شده است.
پس از این محدوده هم تا محل مسجد ائمه‌بقیع (ع) مشهور به مسجد خوردو که میزبان دومین کتیبه موجود در کوچه است، به‌جز «حسینیه هیئت‌متحده زابلی‌های ارض‌اقدس‌رضوی فدویان خمسه‌النجبا» که بر تابلوی بالای آن، سال ۱۲۸۰ خورشیدی حک شده است و همچنین «دارالقرآن مرحوم آیتالله درافشان» و دو پلاک قدیمی دیگر، چند پروژه بلندمرتبه اقامتی خودنمایی می‌کند.
پس از مسجد ائمه‌بقیع (ع) تا تقاطع کوچه با کوچه قراولخانه قدیم و شهید سالاری‌مقدم کنونی، نیز یک خانه مسافر، پنج پلاک مسکونی، دو زمین گرفتار در حصار‌های فلزی، یک پارکینگ ساخته‌شده بر زمین‌های مسکونی سابق، دو دربند مغازه و یک پروژه عظیم درحال ساخت مشاهده‌شدنی است.
پروژه درحال ساخت گفته‌شده درحالی پلاک بزرگ شرقی تقاطع دو کوچه دادخواه و سالاری‌مقدم را به خود اختصاص داده است که در ضلع دیگر تقاطع، به یک دربند پلاک تجاری کوچک، اختصاص پیدا کرده است.
نامداران و بزرگان کوچه حوض‌خرابه
قدیمی‌ترین نامی که در اسناد موجود به‌عنوان ساکن کوچه حوض‌خرابه شناخته شده است، «ملایوسف مروی» نام دارد که فرزندش در سال ۱۳۱۶ قمری یعنی حدود ۱۳۰ سال پیش، دکانی را وقف مسجد ائمه‌بقیع کرده است، اما مشهورترین نامی که برای مردم قدیم مشهد آشناست، مرحوم آیتالله سیدحسن درافشان، از استادان قدیمی قرائت قرآن و یکی از شاگردان ممتاز سیدمحمد عرب است که هنوز هم دارالقرآن وی در این کوچه به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
محمد یوسفی، یکی از نخستین ایجادکنندگان کارخانه تولید سوسیس و کالباس مشهد، هم بزرگ‌شده کوچه حوض‌خرابه بوده است. همچنین دکتر دلاسایی در این کوچه رشد‌و‌نمو پیدا کرده است و منزل اجدادی او با وجود تخریب‌های گسترده، در فرعی شماره ۵ کوچه به حیات خود ادامه می‌دهد.
حاج علی قالیباف که از فرش‌بافان قدیم مشهد بوده است و حاج‌حسین جعفرنیا، از دیگر ساکنان مشهور حوض‌خرابه در قرن گذشته هستند. همچنین باید از سیدآتشی، سیداحمد حسینی معروف به جگرکی، خاندان‌های رحمانی، عجمی، کهندل و احمدی به‌عنوان دیگر خانواده‌های قدیمی این کوچه نام برد.
شهید علیرضا دادخواه هم که اکنون نامش زینت‌بخش تابلو‌های کوچه حوض‌خرابه است، مشهورترین شهید کوچه محسوب می‌شود. همچنین خانواده خطیبی که اکنون در تنها خانه‌باغ کوچه راد ساکن هستند، تا قبل از اجرای پروژه ارغوان در این محدوده زندگی می‌کردند و پس از آن به خانه‌باغ مقابل مسجد حاج‌آخوند، نقل مکان کردند و به همین دلیل، شهید مهدی خطیبی را هم باید از شهدای کوچه حوض‌خرابه دانست.
قدمت کوچه: قاجاری
بنای مذهبی: مسجد خوردو، (ائمه‌بقیع (ع))، حسینیه تازه‌بازسازی شده خاوری‌های مشهد، حسینیه هیئت‌متحده زابلی‌های ارض‌اقدس‌رضوی فدویان خمسه‌النجبا، دارالقرآن مرحوم آیتالله درافشان.
بنای ارزشمند: خانه تاریخی دلاسایی، کتیبه تاریخی وقف نانوایی، کتیبه مسجد خوردو، ائمه‌بقیع (ع)، خانه‌های مقابل مسجد ائمه‌بقیع (ع).
نام‌های کوچه: امیرالمؤمنین ۶، امیرالمؤمنین ۴، شهید علیرضا دادخواه، حوض‌خرابه، حمام‌نو، گذر راد، سالاری‌مقدم ۶.
شهدای کوچه: شهیدان علیرضا دادخواه ومهدی خطیبی.
بنای تفریحی‌ورزشی: مجموعه بازی راد.
نامداران قدیمی کوچه: ملایوسف مروی، آیت‌ا... سیدحسن درافشان، محمد یوسفی، دکتر دلاسایی، حاج علی قالیباف، حاج‌حسین جعفرنیا، سیدآتشی، سیداحمد حسینی، معروف به جگرکی و خاندان‌های رحمانی، عجمی، کهندل و احمدی.
بنای ارزشمند تخریب‌شده: حوض‌خرابه، آب‌انبار عمومی محل، منبع آب موتورخانه‌دار.
* این گزارش دوشنبه ۳۰ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۶۰ روزنامه شهرآرا در صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
