«بست» بالاخیابان کجا بود؟

نمایی که در تصویر می‌بینید، متعلق است به بازار ساعت و بازار متولی در مجاورت بست علیا که در سال ۱۳۵۴ تخریب شد. درباره بست‌نشینی اطراف حرم مطهر رضوی احتمالا مطالب زیادی شنیده‌اید، اما آیا می‌دانید «بست» کجاست؟

بست بنایی است در خارج از صحن مقدس که آغاز حریم بنا‌های آستان قدس رضوی به شمار می‌رود. این بنا پیش از این، دیواری آجری و ساده و دارای ۳دهانه مساوی برای رفت‌وآمد زائران بود که معمولا زنجیری به عنوان علامت بست (مأمن) برای پناهندگان به آستانه، بر آن می‌آویختند. اکنون ۳بست یکی در شرق و دیگری در غرب و سومی در شمال صحن عتیق (انقلاب اسلامی) وجود دارد.

سخن درباره بست‌های پایین و طبرسی و قبله را موکول می‌کنیم به زمانی دیگر و عکس‌هایی مرتبط و، اما بست بالا یا بست علیا؛ قسمتی از بالاخیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان غربی صحن عتیق را بست علیا یا بست بالاخیابان می‌گویند.

این بست در روزگار احمدشاه و در دوران نیابت تولیت ظهیرالدوله تجدید بنا شد و با کاشی‌های مرغوب زینت یافت. این بست که «بست شیخ طوسی» نام‌گذاری شده است، در سال ۱۳۲۹ شمسی و در عهد نیابت تولیت محمود بدر هم‌زمان با تعمیر و مرمت بست پایین و پوشیده شدن روی نهر وسط خیابان با بتون آرمه در محدوده بست، دیوارها، سردر و کف بازسازی شد.

در سال ۱۳۴۱ شمسی و در دوران نیابت تولیت سیدجلال‌الدین تهرانی، طرح جدیدی به اجرا درآمد و بنای بست از بنیان برچیده شد و در سال‌های ۴۴-۴۲ در دوران نیابت تولیت سپهبد عزیزی، بنای سردر بست با همان ساختار قبلی و به سبک جدید بازسازی شد و تزییناتی در آن انجام شد و دیواری در مدخل بست در پنج‌دهانه به طول ۲۰ متر و قطر ۱۳۵ سانتی‌متر و ارتفاع ۸/۷۰ متر بنا شد.

به طوری که دهانه وسط بزرگ‌تر و دارای یک سردر بود و دو دهانه طرفین در جنب درگاه بزرگ و دو دهانه کوچک‌تر در اطراف آن‌ها ساخته شد و روی آن با مقرنس‌بندی و کتیبه‌کاری که مرقم به اسمای الهی شده بود، زینت یافت.

همچنین کتیبه‌ای به طول ۴ متر و عرض ۷۵ سانتی‌متر بر آن منبت شده و در لچک زیر کتیبه سیمرغی منقوش بود. اطراف آن نیز با طرح‌های اسلیمی و گل‌های بزرگ شاه‌عباسی مزین شده و روی پایه‌ها با طرح ترنج‌بندی و دو لچک بزرگ در طرفین سردرب با زمینه قهوه‌ای به سبک زینت‌کاری عهد صفوی آراسته شده بود.

قسمتی از بالاخیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان غربی صحن عتیق را بست علیا یا بست بالاخیابان می‌گویند

افزون بر این پایه‌های بنا با سنگ مرمر و قسمت‌های دیگر دیوار‌ها با کاشی معرق و کتیبه‌هایی به خط محمدحسن رضوان، تزئین و زیرطاق و سردر با نقش‌های گره همراه با ده شمسه منبت به سوره‌های قرآنی زینت یافت.

طول بست بالا ۸۶ متر و عرض آن ۳۰ متر بود و کف آن آسفالت شد. در وسط بست و روی قسمت پوشیده نهر باغچه‌ای طراحی و گل‌کاری شد و در سمت شمال و جنوب بست، مغازه‌ها و دکان‌ها و بازارچه‌ای قرار داشت که ملک آن متعلق به آستان قدس بود و در محل آشپزخانه سابق خدام و مهمان‌خانه زواری آستانه قرار داشت. بر قسمت فوقانی مغازه‌ها در ضلع شمالی بست، مهمان‌خانه‌ای ساخته شده که جزو مستغلات آستانه و در اجاره بود.

قسمت‌های مختلف بست علیا در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شده، از جمله در تعریض میدان موسوم به فلکه حضرت، سردر‌ها و دیوار بست در آخرین سال‌های قبل از پیروزی انقلاب برچیده شد و در بازسازی‌های پس از پیروزی انقلاب، پایه‌هایی احداث شد و در‌های بزرگ بر آن‌ها نصب گردید و بست بالا که از سطح صحن کهنه بالاتر بود، با آن هم‌سطح شد.

کف آن با سنگ و کاشی زینت یافت و بنا‌های جدیدی در اطراف آن احداث گردید. همچنین سردر و داخل و بدنه ایوان و اطراف در‌های ورودی و طاق‌نما با کاشی‌کاری معرق بسیار مرغوب و ممتاز تزیین گردید و همانند بست شیخ حرعاملی با باغچه‌ای در دو قسمت مجهز به نرده‌های آهنی و تیر‌های برق میانی و دو آب‌نمای برجسته در وسط و انتهای بست، زینت یافت.

در حال حاضر بست شیخ طوسی پس از آخرین بازسازی‌ها، شکل جدیدی یافته است و سردر و دیوار با دهانه‌های ورودی بست وجود ندارد و این محوطه با ۸۶ متر طول و ۳۰ متر عرض از شرق به صحن انقلاب و از غرب، با فاصله از طریق ورودی‌های بزرگ تازه‌ساز به خیابان آیت‌ا... شیرازی متصل است و در ضلع جنوبی با یک سردر بزرگ و دو درگاه طرفینی با راهرو‌هایی به صحن جمهوری راه دارد.

در ضلع شمالی آن به ترتیب از شرق به غرب ساختمان و ورودی اصلی کتابخانه مرکزی و نمایشگاه دائمی کتاب و با مقداری فاصله، ورودی‌های ساختمان و سرویس‌های بهداشتی قرار گرفته است.

* این گزارش  پنجشنبه ۲۶ تیر ۹۳ در شماره ۱۰۵ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.