معلولیت برای یحیی توکلی، شروع زندگی دوباره بود 
مدرسه ششصد ساله «دودر» مرمت شد 
مدرسه ششصد ساله «دودر» مرمت شد
از مجموع مدارس دینی فراوانی که در طول سالیان گرداگرد حرم‌مطهر‌رضوی شکل‌گرفته بوده‌اند، حالا فقط چهار مدرسه، آن هم به واسطه حل‌شدن در ابنیه حرم، باقی‌مانده است. یکی از این مدارس، مدرسه تاریخی دودر است که با نام اصلی «مدرسه یوسفیه» در دوره تیموری بنا شده و چند دهه است که به‌عنوان دارالقرآن مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
اواخر تابستان سال گذشته، اما در‌های این مدرسه توسط سازمان عمران و نگهداری حرم‌مطهر‌رضوی بسته شد تا پس از چندین دهه فعالیت مداوم، مرمت، بهسازی و احیا شود. در جریان این تعطیلی که شش ماه طول کشید، مدرسه دودر تغییرات زیادی کرد که چندوچونش را در این گزارش و در گفت‌و‌گو با سعید مهرپویا، معاون برنامه‌ریزی و مطالعات سازمان عمران و نگهداری حرم‌مطهر‌رضوی، بیان خواهیم کرد.
موقوفه حاکم قم در مشهد
مدرسه دودر (یوسفیه) در بخش غربی روضه منوره و حدفاصل صحن جمهوری و مسجد گوهرشاد، یکی از ۱۰ مدرسه تاریخی مجموعه حرم‌رضوی تا ابتدای دوره پهلوی است. در پی تغییرات ساختار معماری حرم و توسعه آن طی نیم‌قرن اخیر، از این مدارس تنها چهار مدرسه دودر، پریزاد، میرزا‌جعفر و خیرات‌خان باقی مانده است.
برخلاف دو مدرسه آخر این فهرست که مربوط به دوره صفوی هستند، مدرسه دودر، همچون پریزاد که همزادش به شمار می‌رود، در دوره تیموری ساخته شده است. این مدرسه به سبب نام بانی خود امیر غیاث‌الدین یوسف بهادر، ملقب به «خواجه یوسف»، با نام «مدرسه یوسفیه» شناخته می‌شود، اما وجود دو درگاه ورودی در اضلاع غربی و شرقی آن نیز سبب شده است مدرسه نام دودر هم به خود بگیرد.
خواجه یوسف، فرزند امیر‌شیخ‌علی‌بهادر از فرماندهان سپاه تیمور است. او در دوره حکومت شاهرخ تیموری (۷۷۹-۸۵۰ قمری) از صاحب‌منصبان ولایت عراق عجم و قم به‌شمار می‌رود. وقف‌نامه مسجد جامع عتیق قم به سال ۸۴۲ قمری بر حضور امیر خواجه‌یوسف در دارالسلطنه این شهر تأکید دارد. این حضور سبب شده است که او در انجام تعمیرات مسجد‌جامع ورامین به نام شاهرخ تیموری در سال ۸۲۱ قمری نیز مباشرت داشته باشد.
کتیبه‌ای که در جنوب شرقی مدرسه دودر وجود دارد مؤید آن است که امیر خواجه یوسف علی‌رغم حضور در قم در سال ۸۴۳ قمری، دستور ساخت این مدرسه را نیز داده است؛ مدرسه‌ای که پس از مرگ امیر‌یوسف در بیست‌و سوم شعبان ۸۴۶ قمری در خوارزم، مدفن او نیز شده است.
بر‌اساس کتیبه مسجد مشخص است که مدرسه در سال ۸۴۳ قمری ساخته شده است که تقریبا با ساخت دو مدرسه پریزاد در مقابل مدرسه دودر و بالاسر در بخش شمالی مدرسه پریزاد در امتداد بازار زنجیر هم‌زمان است.
ازآنجاکه اغلب بنا‌ها و به‌ویژه مدارس در دوره تیموری به‌صورت جفت و روبه‌روی یکدیگر ساخته می‌شده‌اند، احتمال این می‌رود که دو مدرسه دودر و پریزاد در یک دوره و به‌صورت جفت ساخته شده باشند. اگرچه امروزه نشانی از معماران و سازندگان اولیه بنا وجود ندارد، نام بانی ساخت دوره تیموری امیر‌یوسف خواجه‌بهادر و نام سلطان شاهرخ تیموری در کتیبه معرق سردر به‌یادگار مانده است.
بر اساس شواهد مستدل و متون تاریخی، با وقوع زمین‌لرزه‌ای مهیب در سال ۱۰۸۴ قمری بسیاری از بنا‌های قدیمی شهر‌های مشهد، نیشابور و سبزوار ویران شده‌اند؛ از‌همین‌رو شاه‌سلیمان‌یکم، هشتمین پادشاه صفوی ایران (۱۰۷۷ – ۱۱۰۵ قمری)، خیلی زود در پی ترمیم خرابی‌های این بنا‌ها از جمله مجموعه ابنیه حرم‌مطهر‌رضوی برآمده است.
در همین راستا مدرسه دودر که از این زلزله سخت آسیب می‌بیند در سال ۱۰۸۸قمری به هزینه‌کرد مستقیم مادر شاه‌سلیمان تعمیر می‌شود. وجود کتیبه‌ای سنگی با خط نستعلیق در زیر کتیبه اصلی سردر نام شاه‌سلیمان صفوی و مادرش را به همراه شرحی از اقدامات صورت‌گرفته در تعمیر ویرانه‌های بنا یادآوری می‌کند. بر‌اساس متن این کتیبه مشخص است که اقدامات مرمتی، توسط «شاه وردی‌بیگ، فرزند امیر کلبعلی خان قورچی‌باشی»، بیگلربیگی مشهد، تحت‌نظر «شیخ‌محمد فاضل»، خادم مدرسه یوسفیه، صورت گرفته است.
اگرچه ساختار معماری مدرسه دودر احتمالا در دوره قاجار نیز مورد‌مداخله قرار گرفته است، شواهد متقنی از آن در دسترس نیست. بیشتر این تغییرات بسیار جزئی و محدود به اقدامات تعمیری محدود است؛ بااین‌حال مشخص است که طی نیم سده اخیر مدرسه چهار دوره مداخلاتی را پشت سر گذاشته است. دوره اول (۱۳۶۰-۱۳۵۳) دوره دوم (۱۳۶۳)، دوره سوم (دهه ۱۳۹۰) و دوره چهارم (۱۴۰۳).
وجود دو درگاه ورودی در اضلاع غربی و شرقی مدرسه نیز سبب شده است مدرسه نام دودر هم به خود بگیرد
این مداخلات مجموعه اقداماتی را در‌بر می‌گیرد که تحت‌عناوین تعمیر، نگهداری، مرمت و معاصرسازی و... در محدوده مدرسه دودر و فضا‌های داخلی آن صورت گرفته است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد مهم‌ترین این اقدامات توسط یعقوب دانش‌دوست (۱۳۱۷-۱۴۰۰) معمار، مرمتگر بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی، در دوره اول مداخلات حفاظتی به انجام رسیده است. عمده اقدامات او شامل مرمت بدنه‌های تاریخی، تغییر تراز کف صحن میانی، اصلاح کف‌سازی، مرمت سطوح تزیینی در ایوان‌ها، ایوانچه‌ها و گنبدخانه خواجه‌یوسف و اصلاح وضعیت بام و گنبد‌های فیروزه‌ای بنا بوده که در سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۰ صورت‌گرفته است.
طی مداخلات دهه۹۰ شمسی هم تأسیسات مدرسه به‌روزرسانی شده و برای رفاه زائران هم پوششی پارچه‌ای بر فراز مدرسه نصب شده است.
در نهایت با تعریف پروژه جدید، مرمت، حفاظت ارتقای عملکردی و پوشش‌دهی مدرسه دودر در سال۱۴۰۲ بنای تاریخی مدرسه توسط متخصصان مورد‌بررسی و واکاوی دقیق قرار می‌گیرد و اقدامات اجرایی در سه حوزه مداخلات معماری، مداخلات کالبدی و مداخلات حفاظتی سطوح تزیینی و آرایه‌های وابسته به معماری صورت می‌گیرد تا مدرسه تاریخی دودر با شکل و شمایلی متفاوت در ۱۳ اسفند ۱۴۰۳ دوباره بازگشایی شود.
- آقای مهرپویا، ماجرای مرمت، بهسازی و احیای اخیر مدرسه «دودر» از کجا شروع شد؟
شروع اقدامات که عمدتا ماهیت حفاظتی و مرمتی داشتند، از دوره کرونا بود. از سویی، چون ضرورت داشت ساختاری هم برای این مسئله تعریف شود، کارگروه حفاظت و مرمت حرم مطهر را با دعوت از دکتر مهدی‌حجت، مؤسس سازمان میراث‌فرهنگی کشور، تشکیل دادیم.
پیشنهاد ایشان این بود که از هرکدام از دانشگاه‌های مادر فعال در حوزه مرمت، یک نفر در کارگروه حضور داشته باشد؛ به‌این‌ترتیب در کنار دکتر‌حجت از دانشگاه تهران، دکتر اکبر حاجی‌ابراهیم‌زرگر، استاد بازنشسته دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، و دکتر اصغر محمدمرادی، استاد‌تمام رشته مرمت در دانشگاه علم و صنعت ایران، به‌عنوان بدنه علمی کارگروه انتخاب شدند.
علاوه بر این از استاد رجبعلی لباف خانیکی به‌عنوان متخصص بومی و آشنا به حرم‌مطهر و از دکتر‌محسن‌طبسی هم به‌عنوان فرد خبره و دبیر این مجموعه دعوت شد تا کارگروه فعالیتش را شروع کند.
فهرستی از موضوعات مرمتی حرم را شناسایی کردیم تا با نظر کارگروه، بررسی و اولویت‌بندی شوند. مرمت گنبد مسجد‌گوهرشاد، مرمت ایوان‌های مدارس دودر و پریزاد که در رواق دارالنور قرار دارند از اولویت‌های مرمتی مصوب همین کارگروه بود. کار مطالعات مدرسه دودر به مهندسان مشاور عمارت خورشید سپرده شد تا علاوه بر مستندنگاری، آسیب‌نگاری و آسیب‌شناسی، طرح مرمت و بهسازی مدرسه را نیز تهیه کنند.
- همه پروژه‌هایی که شناسایی شدند در همان دوره تعطیلی حرم در همه‌گیری کرونا بودند؟
در همان سال ۱۳۹۹ و بیشتر در سال ۱۴۰۰ بود. جلسات کارگروه برگزار شد و اقدامات مرمتی را فهرست کردیم که باید در حرم انجام بشود. مرمت سردر مدرسه دو در، گنبد مسجد گوهرشاد و صحن انقلاب اسلامی در همان زمان در اولویت قرار گرفتند.
مرمت ایوان مدرسه دودر هم جزو تأکیدات تولیت محترم آستان‌قدس بود و زائران هم از ما می‌پرسیدند که چرا این‌طور رها شده و فکری به حال آن نمی‌شود. مطالعات مربوط به ایوان مدرسه را سال ۱۴۰۱ دکتر مهدی‌صحراگرد انجام داد و عملیات مرمتی آن هم در تابستان ۱۴۰۲ شروع شد و در دی‌ماه همان سال پایان یافت. خود مدرسه، اما به‌دلیل قرارگیری در حرم‌مطهر و رعایت جهات وقفی، نیازمند برنامه‌ریزی ویژه‌تری بود.
این مدرسه سازه پوشش حیاطی داشت که هم منظر بیرون حرم را مخدوش کرده، هم کیفیت فضای داخلی آن را تحت‌الشعاع قرار داده بود. ازاین‌جهت پوشش سقف به‌عنوان پروژه دوم مرمت مدرسه تعریف شد. علاوه‌بر‌این، چون به‌عنوان دارالقرآن در حال بهره‌برداری بود و جمعیت زیادی به آن رفت‌وآمد داشتند، باید بهسازی تأسیسات برق، مکانیک و نورپردازی و تهویه آن را هم مدنظر قرار می‌دادیم که خود پروژه جداگانه‌ای بود.
مدرسه دودر به‌نوعی باید در حین مرمت، احیا هم می‌شد تا با نیاز‌های روز انطباق پیدا کند و همچنان بتوانیم از آن بهره‌برداری کنیم. ازاین‌جهت پروژه مدرسه به سه رکن اصلی مرمت، اصلاح و بهسازی ذیل ملاحظه جدی بالادستی کلید خورد تا هم بنای ششصدساله تیموری در جریان حفاظت و مرمت آسیب نبیند، هم کل اقدامات بازگشت‌پذیر باشد و موجب آسیب به مدرسه نشود. برای این کار ابتدا مرمت‌های قبلی از جمله مرمت دوره صفویه شناسایی شد و سپس سند آسیب‌شناسی و آسیب‌نگاری مدرسه تهیه شد.
- در سند آسیب‌شناسی چه آسیب‌هایی شناسایی شدند؟
در ارزیابی میزان آسیب‌های مدرسه، پنج دسته آسیب شناخته شد؛ آسیب‌های کالبدی که ناشی از فرسایش مدرسه بود، آسیب‌های تزیینات، آسیب‌های بهره‌برداری که مربوط به الحاقات غیرمجاز ناشی از بهره‌برداری بود، آسیب‌های سازه‌ای و آسیب‌های تأسیساتی.
برای هرکدام از این آسیب‌ها مطالعاتی انجام و بعد راه‌حل‌های مربوط تدوین شد که در مجموع به‌عنوان چشم‌انداز و منشور اصلی به تأیید کارگروه رسید. بعد رفتیم سروقت شناسایی خود مدرسه. در گام مستندنگاری -که گام اصلی مطالعاتمان بود- عکس‌برداری کاملی از نقوش و تزیینات مدرسه انجام دادیم که به نقشه تبدیل شد.
به‌این‌ترتیب سند پایه و دقیقی از وضعیت فعلی مدرسه داشتیم و می‌توانستیم به سراغ مطالعات تاریخی مدرسه برویم. در نهایت بعد از تهیه مبانی نظری مرمت، طرح پیشنهادی مرمت و حفاظت را در باب بخش تاریخی، الحاقات و مداخلات معماری و سازه و تأسیسات آماده کردیم.
- مشخص است که در مرمت دوره صفوی که در سال ۱۰۸۸ قمری و به واسطه تخریب زلزله ۴ سال قبل آن انجام شده، مدرسه چه تغییرات و الحاقاتی داشته است؟
مشهود است که در جریان این مرمت، تزیینات داخل حیاط به ساختار مدرسه اضافه شده‌اند که بر روی لایه‌های تاریخی‌تر قرار گرفته‌اند. ظاهرا قسمتی از سردر نیز به واسطه زلزله فروریخته بوده که در همین دوره مرمت شده است. البته در دوره قاجار نیز مرمت‌هایی صورت‌گرفته که شواهدش هست، اما بسیار جزئی است.
- این مرمت محدود دوره قاجار به چه صورت است؟
در جا‌هایی مرمت‌های جزئی انجام داده و تاریخ آن را هم ثبت کرده‌اند. علاوه بر این در اسناد هم داریم که در مدرسه دودر کاری انجام شده است. مرمت مدرسه در دهه۵۰خورشیدی خیلی بیشتر است؛ در این دوره مدرسه و حجرات آن وضعیت نامطلوبی داشته که به اهتمام زنده‌یاد استاد یعقوب دانش‌دوست، مرمت و سامان‌دهی اساسی شده است.
- این مدرسه به سبک مدارس دوره تیموری یک حیاط مرکزی، چهار ایوان اصلی، ۳۲ حجره در دوطبقه و چهار فضای گنبدخانه‌ای دارد که دو تای آنها گنبدخانه ندارد. وضعیت هرکدام از این بخش‌ها قبل از مرمت اخیر به چه شکل بود؟
بسیاری از تزیینات بنا در جریان مرمت‌های قبلی و بهره‌برداری بعدی با لایه گچ پوشانده شده بودند که خوشبختانه در جریان لایه‌برداری دیواره حجره‌ها به تزیینات تاریخی دوره تیموری رسیدیم؛ همچنین شواهد موجود در بخش‌هایی از بدنه داخلی ایوانچه‌ها و اسناد قدیمی، مشخص کرد که همه سطوح داخلی ایوانچه‌ها، سطوح گچ‌بری با گل‌انداز (کلوک‌بند) رایج در دوره ایلخانی و تیموری را داشته که زیراندود گچی مدفون شده بود.
به‌همین‌دلیل، تصمیم گرفته شد با تخریب لایه اندود، سطوح تاریخی بنا، مجدد نمایان و احیا شود. نقوش قدیمی با همان فن و روش مرمت شده‌اند، البته کمی تو رفته‌تر از تراز تاریخی و با رنگی متمایز.
ضمن اینکه در پشت تزیینات لچک حجره‌ها هم که کاشی‌های صفوی و دوره‌های بعدی بودند، نقوش تاریخی پیدا کردیم. تصمیم گرفتیم در دو حجره جنوب غربی با برداشتن لایه کاشی، تزیینات تاریخی دوره تیموری را نمایان کنیم.
- مشابه این تزیینات در ایوان‌ها و گنبدخانه‌ها هم بود؟
در این بخش شاهد کوچکی از مرمت آقای دانش‌دوست مانده بود. وقتی بخش بیشتری را برداشتیم، متوجه شدیم مقداری از تزیینات تیموری در ایوان غربی باقی‌مانده است که آن را با برداشتن کاشی‌های دوره صفوی نمایان کردیم.
در گنبدخانه شرقی هم که مقبره امیر‌خواجه و سرداب مدفنش در آن واقع شده است، نقاشی‌هایی بسیار ویژه هست، به‌همین‌دلیل طرح مرمت ویژه‌ای را برای آن تهیه کرده‌ایم و اقدامات مرمتی مربوط به نقاشی سقف گنبدخانه، تکمیل کتیبه دور آن و پاک‌سازی تزیینات با تحقیق مفصل و حساسیت بسیار زیاد انجام شد.
- کف و سقف‌های مدرسه چطور؟ چه سقف حیاط و چه سقف حجرات؛ آنها چقدر تغییر کردند؟
با مطالعات تاریخی و تطبیق‌هایی که انجام شد، به این نتیجه رسیدیم که کف اصلی مدرسه ترازش کمی بالاتر بوده است که ما آن را به همان حالت قدیمی برگرداندیم؛ همین‌طور با بهره‌گیری از عکس‌های هوایی قدیمی، حوض را دوباره در محل خودش احیا کردیم.
جالب است که در اثنای مرمت کف مدرسه، یک پاشویه قدیمی در نزدیکی ایوان جنوبی مدرسه پیدا شد که در هیچ‌کدام از مطالعات تاریخی به آن اشاره‌ای نشده بود. این حوض یا پاشویه مکشوفه را که به‌احتمال زیاد مربوط به پیش از ساخت مدرسه است، الان در یک ویترین شیشه‌ای به معرض دید عموم گذاشته‌ایم.
از طرفی از یک دهه قبل با تغییر عملکرد بنا از مدرسه علوم‌دینی به دارالقرآن و مرکز سخنرانی‌های دینی و مذهبی، حیاط مسقف شده بود. ما هم به این نتیجه رسیدیم که پوشیده نشدن حیاط آسیب‌های بیشتری دارد، پس تصمیم گرفتیم پوششی انجام بدهیم که بازگشت‌پذیر باشد و ماهیت الحاقی خود را تثبیت کند و هیچ‌آسیب سازه‌ای هم به مدرسه نزند و نمای گنبد را نیز مخدوش نکند.
سقف قبلی حدود چهار متر و شصت سانتی‌متر ارتفاع داشت، اما سقفی که برای آن طراحی کردیم حدود دو متر و سی سانتی‌متر ارتفاع دارد. این سقف در پوسته بیرونی پوشش مسی دارد و پوشش درونی آن از چوب است؛ همه تأسیسات نیز بین همین پوسته داخلی و بیرونی قرار گرفته است. سبک‌سازی بام مدرسه هم به‌نحوی انجام شد که دوباره به همان طاق‌نما‌های تاریخی اصل مدرسه رسیدیم و سقف را به شکلی روی آن بنا کردیم که هیچ بار اضافه‌ای به سازه مدرسه وارد نکند.
طبق محاسبات، تقریبا به‌ازای هر مترمربع، حدود دو تن وزن کم شده است. ضمن اینکه همه زیرساخت‌های برقی، نوری، تهویه و نظام دفع آب‌های سطحی مدرسه نیز اصلاح شده است تا به دوام مدرسه در حین بهره‌برداری کمک کند.
- از نظرتان ویژه‌ترین بخش این کار کدام قسمت است؟
همه کار ویژه است، چون سعی کردیم با برداشتن الحاقات نادرست، مرمتی علمی، دقیق و تاریخی انجام دهیم و بنا را به اصالت اولیه‌اش برگردانیم. به نظرم مهم‌ترین کار همین است، اما آنچه هم در گنبدخانه انجام شده، خاص است. لایه‌برداری و بازپیرایی اندودها، مرمت اصولی مرمت‌های قبلی و احیا و تکمیل نقوش و خطوط آن خیلی ویژه است و می‌توان گفت اثری بی‌نظیر از دوره تیموری امروز در معرض دید قرار گرفته است.
زیر لایه‌های گچی گنبدخانه، لایه‌های تزیینی را یافتیم که البته خیلی پراکنده و آسیب‌دیده هستند که تصمیم گرفتیم این شواهد را الان قاب و سپس طرح کلی تکمیل آن را آماده کنیم و به سرانجام برسانیم تا این فضا را به‌عنوان یک فضای ویژه در گوشه مدرسه در معرض دید عموم مردم قرار بدهیم.
مرمت اخیر به‌نوعی ذات یک اثر تاریخی و معماری را بیرون کشیده شده است؛ ازاین‌جهت لازم است هم استفاده‌کنندگان را برای استفاده صحیح آموزش بدهید، هم این تجربه را به دیگران منتقل کنید.
تعیین چگونگی استفاده از مدرسه مطالبه خود تولیت محترم هم بود. از لحاظ وقفی مدرسه باید همان استفاده سابق را داشته باشد، اما از لحاظ کیفیت استفاده از جمله شدت صوت و تعداد افراد حاضر در مدرسه توصیه‌هایی داریم؛ البته باید گفت که تهیه و تدوین سند حفاظت و مرمت حرم مطهر که برآیندی از ملاحظات و منشور‌های بین‌المللی است و اقتضائات بهره‌برداری ۲۴ساعته حرم را هم لحاظ می‌کند، از چندی قبل به دانشگاه تهران سپرده شده است.
مدیریت همه پروژه‌های توسعه‌ای و بالادستی یا مرمتی حرم با همین سند خواهد بود و علاوه بر پهنه‌بندی حفاظتی حرم مشخص ساختن فضا‌های تاریخی، نحوه بهره‌برداری از فضا‌ها و مداخله و ملاحظات ما را نیز تعیین می‌کند.
اما درباره انتقال تجربه؛ در مرمت مدرسه دودر ۹ گروه متخصص نقش داشته‌اند که برخی از آنها در دهه۵۰ نیز در مرمت مدرسه حضور داشته‌اند. تجربیات این پروژه مستندنگاری شده و بناست در قالب یک کتاب نفیس علمی و چندزبانه در اختیار دیگران قرار گیرد. علاوه‌بر‌این، نشست‌هایی هم در دانشگاه‌ها برگزار می‌کنیم تا این دانش به دیگران منتقل شود.
* این گزارش سه‌شنبه ۲۶ فروردین‌ماه ۱۴۰۴ در روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
