زمستان سرخ مشهد در نامه‌های سرّی ساواک

پاییز ۱۳۵۷، مشهد یک روز آرام ندارد. قصه هم از ۲۹ آبان و حمله نیرو‌های رژیم به حرم مطهر رضوی آغاز می‌شود، اما خون مردم وقتی به جوش می‌آید و سعی می‌کنند مقابله‌به‌مثل کنند که خبر کشتار کودکان در بیمارستان امام‌رضا (ع) در شهر می‌پیچد.

از این روز که ۲۳ آذر است تا آغاز دی‌ماه، مردم یک لحظه آرام‌وقرار ندارند و هر روز تماشای «مثل برگ از شاخه زندگی افتادن مردم بی‌گناه»، دردشان را عمیق‌تر و تنفرشان را از حکومت شاهنشاهی چندبرابر می‌کند.

این پیشینه، آغاز زمستان را به روز‌های اوج انقلاب اسلامی در مشهد تبدیل می‌کند؛ روز‌هایی که از دوم دی شروع می‌شود و به دهم همین ماه ختم می‌شود؛ روزی که در تقویم‌‎ها «یکشنبه خونین» مشهد نام گرفته است. سطر‌های بعدی به روایتی کوتاه از این روز‌ها و البته بازتاب آن در نامه‌های ساواک اختصاص دارد.

۹ دی ۱۳۵۷

موضوع: حوادث و وقایع شهر مشهد

۱- اطلاعات واصله در مورد وقایع روز ۹ /۱۰ /۵۷ حاکی است که از صبح روز مذکور، گروه کثیری از قشر مذهبی و عناصر فرصت‌طلب از مقابل منزل آیت‌الله شیرازی درحالی‌که تعدادی از روحانیون مشهد آن‌ها را همراهی می‌کرده‌اند، مبادرت به راهپیمایی کرده‌اند.

افراد مذکور در مقابل ساختمان استانداری به یکدیگر می‌گفتند: «ارتش هم‌بستگی خود را با روحانیون اعلام نموده است»؛ لذا اخلالگران، دو کامیون سرباز را محاصره [کرده‌اند]و سربازان هم‌بستگی خود را اعلام [کرده‌اند]و شش نفر از آن‌ها که مسلح به تفنگ و اسلحه کمری بوده [اند]، به منزل «سیدحسین موسوی‌خراسانی»، روحانی طرفدار خمینی، رفته و پس از خلع‌سلاح شدن و پوشیدن لباس شخصی همراه با اسلحه و مهمات مربوطه به منزل آیت‌الله شیرازی رفته‌اند.

سپس عبدالکریم هاشمی‌نژاد، صفائی و سیدصادق شیرازی، روحانیون افراطی، به بالای تانکی رفته و شعار‌هایی داده‌اند. ضمنا در روز مذکور اخلالگران، اداره آگاهی مشهد را مورد حمله قرار داده [اند]که درنتیجه یک نفر از مأمورین، شهید [شده است]و آشوبگران، سه نفر از مأمورین را همراه جسد مأمور شهید با خود برده‌اند.

۲- صبح روز ۱۰ /۱۰ /۵۷، اخلالگران یک نفر سرباز و یک نفر پاسبان را در مقابل منزل آقای شیرازی شهید نموده و جنازه آنان را به فجیع‌ترین وضعی در میدان شاه به دار آویخته‌اند.

۳- در ساعت ۹ روز ۱۰ /۱۰ /۵۷، آشوبگران (منظور مردم انقلابی هستند) به نیروی پایداری مشهد در خیابان نادری حمله کرده [اند]که با مقاومت مأمورین انتظامی مستقر در محل، روبه‌رو شده [اند]. طی آن سه نفر از اخلالگران مورد اصابت گلوله، واقع [شده‌اند]که به‌منظور درمان به بیمارستان اعزام شده‌اند.

متعاقب حادثه مذکور، در ساعت ۱۲ ظهر نیز در اطراف ساختمان نیروی پایداری و هتلی در مجاورت آن از بالای بام‌ها، مواد آتش‌زا به پایین پرتاب کرده، نیروی پایداری را به آتش کشیده‌اند. مأمورین نیروی پایداری نیز از داخل ساختمان به طرف آشوبگران، تیراندازی [کرده‌اند]و با کمک مأمورین فرمانداری نظامی، محل فوق تخلیه گردیده [است]و سیصد نفر از اخلالگران با مقادیر زیادی مواد آتش‌زا دستگیر شده‌اند.

۴- روز ۱۰/۱۰ /۵۷، شهربانی خراسان تمام کلانتری‌های مشهد را تخلیه کرده، پرسنل و مأمورین کلانتری‌ها را در ساختمان شهربانی خراسان مستقر نموده و فرمانداری نظامی مشهد نیز تمام نیرو‌های خود را از خیابان‌ها -به‌جز نقاط حساس- به پادگان مشهد فرستاده است.

۵- روز ۱۰/۱۰ /۵۷، اخلالگران، جسد دو نفر دیگر را که هویت آن‌ها مشخص نبوده [است]، از مقابل منزل آیت‌الله شیرازی به میدان شاه برده و در آنجا به دار آویخته‌اند.
۶- در برخورد و درگیری‌های روز ۹ /۱۰ /۵۷، اسلحه و مهمات مشروحه زیر به دست اخلالگران افتاده است.

ضمنا تعداد ۱۱۰ نفر سرباز، مفقودالاثر شده‌اند که احتمالا تعداد زیادی از این عده، متواری و بعضی دیگر شهید [شده‌اند]و عده‌ای هم به مخالفین پیوسته‌اند. همچنین یک تانک و سه خودرو، طعمه حریق شده و سوخته است.

۷- تا ساعت ۱۴ ظهر روز ۱۰/۱۰ /۵۷، تظاهرات اخلالگرانه به‌طور پراکنده در نقاط مختلف شهر مشهد به‌خصوص خیابان نادری و خیابان‌های اطراف راه‌آهن ادامه داشته است و دو نفر از مأموران در برخورد‌ها مجروح شده [اند]که برای معالجه به بیمارستان، اعزام گردیده‌اند.

ارزیابی خبر: خبر صحت دارد.
اقدامات انجام‌شده‌: مراتب به نخست‌وزیری اعلام گردیده است.

توضیح سند

این سند، رویداد‌های مشهد را به‌طور خلاصه و ناقص بیان کرده است. ساواک در تلگرافی اعلام می‌کند که شهر تا ساعت ۱۲ شب، دراختیار فرمانداری نظامی قرار گرفته است. «سیدمحمدعلی کاشف‌حسینی» که در دهم دی‌ماه از مجروحین اقدامات خون‌بار نظامیان در مشهد بوده و قطع نخاع شده، در گفتگو با مرکز بررسی اسناد انقلاب اسلامی، می‌گوید که بعد از کشته شدن عده‌ای از نظامیان به دست مردم، نظامی‌ها جسد آن‌ها را به مقر لشکر ۷۷ می‌برند، لباس نو می‌پوشانند و آن‌ها را دربرابر نظامیان حاضر قرار می‌دهند. سپس فرمانده برای تحریک سربازان اعلام می‌کند که: «این‌ها به دست سربازان خمینی کشته شده‌اند. عاقبت همه شما این است».

روزنامه خراسان نیز شبیه این موضوع را می‌نویسد و توضیح می‌دهد: «از پادگان خارج شدند، آتش گشودند و هرکه را در خیابان و کوچه دیدند، کشتند. اگر کسی در مغازه‌ها یافت می‌شد، به شهادت می‌رسید».

رمضانعلی شاکری در کتاب خود از پرتاب نارنجک به میان مردم می‌نویسد و روزنامه کیهان نیز می‌گوید: «براساس گفته شواهد عینی، در روز دهم دی‌ماه بیش از دویست نفر کشته و بالغ بر ۲ هزار نفر زخمی شده‌اند. چون بیمارستان‌های مشهد گنجایش این همه مجروح را ندارد، هتل هایت مشهد نیز تبدیل به بیمارستان شده است که گروه کثیری از مجروحین حوادث خونین دهم دی‌ماه در آنجا بستری شده‌اند.

همچنین عده زیادی از مردم مشهد برای نجات مجروحین از مرگ، خانه‌های خود را تبدیل به بیمارستان کرده‌اند. سردخانه‌های بیمارستان‌های مشهد نیز مملو از جنازه شده [است]و برای نگهداری جنازه‌ها، از اتاق‌های دیگر هم استفاده می‌کنند».

۹ دی ۱۳۵۷

موضوع: حوادث و وقایع شهر مشهد در روز ۵۷/۱۰/۹

۱- از صبح روز ۹ /۱۰ /۵۷ (۲۵۳۷ شاهنشاهی)، گروه‌هایی از عناصر فرصت‌طلب و اخلالگر (منظور مردم انقلابی است) در منازل آیت‌الله شیرازی، قمی و سیدکاظم مرعشی در شهر مشهد اجتماع کرده و سپس با دادن شعار‌های مضره و ضدملی در خیابان‌های شهر به تظاهرات پرداخته‌اند.

۲- صبح روز ۹ /۱۰ /۵۷، شماری آشوب‌طلب (منظور مردم انقلابی است) در مقابل ساختمان دادگستری مشهد به یک تانک و دو دستگاه کامیون ارتشی، حمله نموده و آن‌ها را به تصرف خود درآورده‌اند. ضمنا سه قبضه مسلسل که روی تانک مزبور بوده، به سرقت رفته است.

۳- در ساعت ۱۲ و ۳۰ دقیقه روز ۹ /۱۰ /۵۷، عده‌ای اخلالگر ساختمان فروشگاه اتکای لشکر ۷۷ خراسان را به آتش کشیده و سربازانِ محافظ ساختمانِ مذکور متواری شده‌اند. ضمنا افراد مذکور، قصد تصرف بیمارستان لشکر ۷۷ خراسان را داشته‌اند.

۴- روز ۹ /۱۰ /۵۷ سه الی چهار قبضه اسلحه به وسیله آشوبگران سرقت شده و همراه چند نفر از زخمی‌ها به بیمارستان شاهرضا در مشهد برده شده است.

۵- مقارن ساعت ۱۲ ظهرِ روز ۹ /۱۰ /۵۷، اخلالگران، دو کامیون ارتشی را آتش زده و استانداری خراسان را اشغال کرده [اند]و یکی از پسران آیت‌الله شیرازی در مقابل استانداری بر روی یکی از تانک‌ها رفته و اظهار نموده [است]: «ارتش با ما اعلام هم‌بستگی نموده که در این هنگام، چند نفر سرباز، اسلحه‌های خود را بالای سر گرفته‌اند».

۶- از صبح روز ۹ /۱۰ /۵۷، بازار و کلیه مغازه‌ها، بانک‌ها و ادارات دولتی در شهر مشهد تعطیل بوده است.

ارزیابی خبر‌: خبر صحت دارد.
اقدامات انجام‌شده‌: مراتب به نخست‌وزیری اعلام گردیده است.

توضیح سند

راهپیمایی پرشکوه مردم مشهد که برخی منابع، [جمعیت حاضر در]آن را تا یک‌میلیون ذکر کرده‌اند، (اخبار جنبش اسلامی، به تاریخ ۱۲ دی ۵۷، ش ۱۰)، طبق معمولِ همه راهپیمایی‌های پیشین مشهد، از مقابل خانه روحانیان شهر آغاز می‌شود.

در این راهپیمایی که عده کثیری از بانوان مسلمان شهر نیز شرکت داشتند، قرار بوده در محل استانداری (خیابان بهار) تجمع کنند. در جلوی استانداری، اما ناگهان عده‌ای فریاد می‌کشند که ارتش به ما ملحق شده و به‌دنبال آن مردم به‌سوی چند تانک، ریو و گاز ارتشی می‌روند که بر روی آن، عده زیادی از مردم سوار شده [بودند]و عکس‌هایی از امام‌خمینی را به دست داشتند، اما ناگهان صدای رگبار گلوله بلند شده، یک تانک و چند جیپ ارتشی به طرف مردم شلیک می‌کنند. (خراسان، ش ۸۵۴۷، ص ۵ و ۶).

* این گزارش شنبه ۹ دی‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۲۰ روزنامه شهرآرا در صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.