رونق ساخت بخاری؛ وقتی بازار کرسی از سکه افتاد

در گذشته نه‌چندان دور، سرد شدن هوا یکی از دغدغه‌های مردم بود و به همین دلیل از تابستان به فکر سوخت زمستانشان بودند و آمدن انرژی‌های نو مانند نفت و زغال‌سنگ و گاز، بار دشواری را از دوش آن‌ها برداشت. هشتادوچندساله‌های مشهد اکنون می‌توانند از روزگار برپا کردن کرسی با زغال‌چوب برایتان بگویند و آن را به زمانی که نفت و گاز به سوخت وسایل گرمایشی تبدیل شد، پیوند بزنند.

آن‌ها حتی می‌توانند از روز‌های نخستی که بخاری به خانه‌شان قدم گذاشت، خاطره بگویند. حال در روز‌هایی که سرمای آخر پاییز می‌رود تا ختم به شب‌های بلند زمستان شود، به‌سراغ تاریخ گسترش صنعت بخاری در مشهد رفته‌ایم تا بدانیم از چه زمان باب شد این آتشدان‌های فلزی، جای کرسی و کرسی‌چه، چهاردیواری خانه‌ها را گرم کنند.

نفت، شروع ماجرا بود

قصه وجود بخاری‌ها در خانه‌ها به انرژی‌های نو مانند نفت، زغال‌سنگ و گاز، گره خورده است. آن زمان از دوران پیه‌سوزی، استفاده از زغال‌سنگ و زغال‌چوب و سوزاندن تاپاله گاو برای گرمابخشی، گذشته بود و باید فکر تازه‌ای برای گرم کردن خانه‌ها می‌کردند؛ البته از سال ۱۳۲۰ هیزم و زغال‌سنگ دیگر داشت از چرخه سوخت مردم خارج می‌شد و جایش را نفت و رفته‌رفته گاز می‌گرفت. در این زمان، نفت و نفت‌فروشی در بازار مشهد، فراوان شده بود و اندک‌اندک بخاری‌های نفتی هم به جمع وسایل گرمایشی شهر می‌پیوست.

اواسط دوره پهلوی دوم، دیگر نفت به سوخت نخست مردم در خانه‌هایشان تبدیل شده بود و صف‌های نفت به دغدغه‌های روزمره آن‌ها اضافه می‌شد. «نفتی‌ها» که معمولا نمایندگی فروش نفت را در شهر داشتند، تبدیل شده بودند به یکی از مشاغل پرکاربرد شهر که مردم جلوی مغازه آن‌ها صف می‌بستند. اجاق‌های خوراک‌پزی و بخاری‌ها و روشنایی‌ها، سه کاربرد اصلی را داشت و تقاضا برای این محصولات در میان بازار مشهد داغ بود. بماند که بسیاری از اماکن شهری مانند کارخانجات و حمام‌ها و امثال این هم سوختشان با نفت و فرآورده‌های آن تأمین می‌شد.

با گرم شدن بازار نفت، ذائقه مردم نیز برای استفاده از سوخت‌های جدید و اسباب تازه زندگی تغییر می‌کرد و این امکان برای صنعتگران هم فراهم شد که به تولید وسایل صنعتی گرمایشی جدید روی بیاورند. بسیاری از کالا‌هایی که آن زمان تولید شد، اکنون نام‌های آشنایی هستند که همچنان در صنعت صنایع گرمایشی، حضور فعال دارند.

به‌سوی استانداردسازی بخاری‌ها

مردم مشهد صنعتگران باهوشی بودند که می‌توانستند هر نمونه صنعتی را که می‌بینند، بسازند. بخاری هم یکی از وسایلی بود که کافی بود پایش به این شهر باز شود تا نمونه‌اش از زیر دست صنعتگران مشهدی بیرون بیاید و در مغازه‌های این شهر به فروش برسد. نخستین نمونه‌های بخاری نفتی در تهران ساخته شد و شرکت «نفت میهن» برای اولین‌بار در این شهر، بخاری‌هایی ساخت و آن را به دیگر شهر‌های ایران فرستاد که مشهد یکی از آن‌ها بود.

در مشهد پیش از این زمان، مردم با بخاری‌های بزرگ و غول‌پیکر روسی که آتش هیزم، گرمشان نگه می‌داشت، آشنا شده بودند. همشهری‌های ما ثابت کرده بودند که می‌توانند با کمترین هزینه و الگوبرداری، اسباب موردنیازشان را فراهم کنند، بنابراین بخاری وسیله غریبه‌ای در این شهر نبود تا مردم برای نخستین‌بار با آن رو به‌رو شوند، اما نمونه‌های نفتی یا گازوئیلی آن، معلوم نیست از چه تاریخی به این دیار آمد.

شاید جالب باشد بدانید که مشهدی‌ها در کارگاه‌هایشان، آن‌قدر بخاری ساختند که استانداردسازی این وسیله در اسفند ۱۳۳۵ خورشیدی، توجه اداره صنایع‌ومعادن استان خراسان را به خود جلب کرد و در گام‌های ابتدایی، نمونه‌های استاندارد و شیوه تولید آن را برای بخاری‌ساز‌ها نمایش دادند تا از آن الگو بگیرند.

نخستین بخاری‌های نفتی در مشهد

نخستین‌بار که ردپای این وسایل گرمایشی میان مکاتبات خودش را نشان می‌دهد، مربوط‌به سال ۱۳۱۸ است. به احتمال زیاد آستان‌قدس‌رضوی که در آوردن بسیاری از امکانات به حرم مطهر مانند چراغ برق و آب لوله‌کشی پیشتاز بود، در این‌باره هم زودتر از دیگران به فکر افتاده است.

پاکروان، استاندار خراسان و نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی، در ۹ مهر ۱۳۱۸ به استفاده از بخاری در مشهد، تمایل نشان می‌دهد و برای خرید آن اقدام می‌کند. بخاری‌های شرکت نفت‌میهن، ۱۱ بهمن همین سال در بیمارستان شاهرضا آزمایش می‌شوند که البته هیچ‌کدام نتیجه مطلوب را نمی‌دهند و کار را با شکست رو به رو می‌کنند.

مسئله اصلی این بخاری‌ها، نبود سوخت درست‌ودرمانی است که این وسیله بتواند با آن کار کند. در مشهد، نفت سیاه با گازوئیل مخلوط در محفظه بخاری‌ها ریخته می‌شود و این اسباب گرمایشی با این سوخت، کار نمی‌کند. درنتیجه استادکار‌های مشهدی، خودشان دست‌به‌کار می‌شوند تا به همان سبک سنتی و دستی، بخاری مناسب با شرایط این شهر و سوخت موجود در آن را بسازند.

ایران‌کار؛ نخستین بخاری مشهدی

گام نخست صنعتی شدن بخاری در مشهد را مصطفی عرفانیان برمی‌دارد. او شرکت ایران‌کار را در سال ۱۳۲۰ خورشیدی راه می‌اندازد تا در آن بخاری‌های نفتی چکه‌ای را تولید کند؛ نخستین نسل از بخاری‌هایی که بسیاری از آدم‌های زیسته در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ و حتی ۶۰ آن‌ها را به خاطر دارند.

روش کار این بخاری‌ها این‌گونه بود که نفت از مخزن بخاری، چکه‌چکه به داخل محفظه آن ریخته می‌شد تا آتش درون آن را روشن نگه دارد و خانه را گرم کند. دفتر اصلی بخاری‌های ایران‌کار در خیابان نادری قرار داشت. براساس نامه‌ها و سربرگ‌هایی که از این شرکت باقی مانده است، عرفانیان، فروشنده آهن‌آلات و انواع بخاری بوده که اولین دستگاه بخاری نفت‌سوز بیمارستان شاهرضا را نصب کرده است.

طبق یکی از نامه‌ها که در تیرماه ۱۳۴۱ نوشته شده، سابقه این مؤسسه، بیست سال ذکر شده است؛ البته عمر این شرکت پس از این دیگر ادامه نداشت و شرکت‌سهامی صنعتی ایران‌کار براساس صورت‌جلسه مجمع عمومی فوق‌العاده این شرکت، در ۲۵ فروردین ۱۳۴۱ منحل و برچیده شد. عرفانیان دست از کار نکشید و به تولید آبگرمکن رو آورد.

او بعد‌ها خط تولید آبگرمکن نفتی با نام «ایران‌کارطوس» را به راه انداخت و بعد مدتی، آن را به سیدرضا ابن‌الرضا واگذار کرد تا با تولید آبگرمکن نفتی و بخاری نفتی در این عرصه پیشتاز باشد. این شرکت هنوز هم با همین نام تجاری به فعالیت خودش ادامه می‌دهد.

پسران ظهوری؛ نماینده ۲ کالا

بسیاری از حلبی‌کار‌های مشهد نیز به ساخت بخاری به شکل سنتی روی آوردند تا از بازار کار آن عقب نمانند. به‌مرور رقابت میان حلبی‌ساز‌ها که به شکل سنتی وسایل گرمایشی تولید می‌کردند و کارگاه‌های تولید بخاری که شکل صنعتی‌تری داشتند، در مشهد زیاد شد. بعضی استادکار‌های سنتی تلاش کردند با صنعت بخاری، پیش بیایند و با به‌روز کردن کارگاهشان از این حرفه عقب نمانند.

قربان ظهوری و فرزندانش از این دست بخاری‌ساز‌های سنتی مشهد بودند که از حلبی‌سازی و فلزکاری به‌سوی صنایع گرمایشی خیز برداشتند. ظهوری از سال ۱۳۳۰ خورشیدی انواع صنایع فلزی، بخاری هیزمی، کنده‌ای و نفتی چکه‌ای را با نام «صنایع فلزی ظهوری» در ابتدای میدان سعدی دایر کرد. ظهوری به کمک دو پسرش، علی و جواد، دو کارخانه «آرلوکس» و «مشهدظهور» را بنیان گذاشت.

علی، کار خودش را از یک مغازه در خیابان دانشگاه مشهد شروع کرد و نخستین محصولش نیز بخاری نفتی چکه‌ای بود. او بعد‌ها کارگاهش را گسترش داد و در حاشیه میدان سعدی، صنایع فلزی سبک و بخاری نفتی کاربراتوری ساخت. ادامه فعالیت وی به ساخت شرکت آرلوکس در حاشیه جاده سنتو منجر شد که بعد‌ها محصولات گازسوز را نیز تولید می‌کرد.

برند‌های دیگر، در دهه ۵۰

زمستان‌های سرد مشهد، بازار کالا‌های گرمایشی را داغ کرده بود و همین موضوع، باعث رونق ساخت بخاری در دهه‌های پیش‌رو شد. دهه ۵۰ یکی دیگر از برهه‌های زمانی بود که نشان‌های تجاری‌نو در این زمینه پیدا شد. کارخانه «هیتاشعله» از سال ۱۳۵۳ خورشیدی در کارگاه کوچکی در داخل مشهد کار خودش را آغاز کرد و مصنوعات فلزی نظیر کمد بایگانی، فایل و میزتحریر تولید می‌کرد.

چندسالی طول کشید تا نخستین محصول بخاری نفت‌سوز با نام تجاری «آذر» از دل آن کارگاه کوچک بیرون آمد که با گذر زمان، تبدیل به یکی از نشان‌های شناخته‌شده در مشهد شد. هیتاشعله بعد از چند سال تولید بخاری‌های نفت‌سوز مبله، منبع‌گردان و کارگاهی طرح پلار را آغاز و سرانجام بخاری با فناوری کاربراتور نفتی را روانه بازار کرد. سیدجواد صیفی‌حصار، فرد دیگری بود که در سال ۱۳۵۴ قدم به دنیای بخاری‌سازی گذاشت.

او شرکتی با نام حافظ ساخت و کار تولید آبگرمکن‌های نفتی را شروع کرد و در ادامه، نشان آدنیس را برپا کرد که هنوز هم فعالیتش ادامه دارد. «جهان‌افروز» نام تجاری دیگری بود که فعالیت خودش را هم‌زمان با آدنیس شروع کرد و توانست قدم‌های خوبی در این عرصه بردارد.

* این گزارش یکشنبه ۱۲ آذرماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۹۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.