سفری به جهان طبیعت در موزه علوم توس

در دل کوچه‌پس‌کوچه‌های بولوار شاهنامه در محله چهاربرج، مکانی قرار دارد که تماشای آن مخاطب را ساعتی محو خود می‌کند. خودش سفری است. از میان بنا‌های تاریخی توس قدیم می‌گذریم و به دنیای علوم می‌رویم. برای این سفر نیازی به کوله نیست. ذهنی ماجراجو و پرسشگر لازم است که با دیدن اولین نشانه‌های پیدایش حیات و دیدن تک‌سلولی‌ها به دنیای امروز و بدن انسان برسد. اینجا موزه علوم توس است، مکانی که به‌همت جوانی شیفته علم و تاریخ در محله چهاربرج دایر شده است.

درباره پیدایش حیات

تابلو «پارک علمی» ابتدای خیابان شاهنامه‌۴۲ علاقه‌مندان را به‌سمت موزه هدایت می‌کند. انتهای این خیابان خاکی به باغ بزرگی می‌رسیم که محل موزه است. مجموعه در دو بخش «سفر به دنیای جانوران» و «بدن انسان» راه‌اندازی شده است. البته که بخش‌های تاریخچه زمین و رصدخانه و افلاک‌نما نیز در‌حال تکمیل است.

پوریا واعظ‌ نیا مدیر این پارک علمی همراهمان می‌شود تا بخش‌های مختلف را نشان دهد. بخش سفر به دنیای جانوران در انتهای سمت چپ این باغ قرار دارد و ساختمانی بزرگ با ارتفاع بلند است. بازدید از این بخش شروع می‌شود. در همان ورودی، کلاهک موشک آپولو‌۱۴ به چشم می‌خورد. همراه گروهی روی سکو می‌نشینیم و فیلمی کوتاه می‌بینیم که با این جمله آغاز می‌شود: «زیبایی خیره‌کننده زمین از اقیانوس‌هایش می‌آید که تقریبا سه‌چهارم سطحش را فرا‌گرفته‌اند.»

بعد از دیدن این فیلم وارد سالن می‌شویم که دور‌تا‌دور آن، محفظه شیشه‌ای دارد و محل نگهداری موجودات مختلف است. فضای وسط سالن هم به دیرینه‌شناسی و دایناسور‌ها اختصاص پیدا کرده است.

ساده‌ترین جانور زمین

چند خانواده خود را به این پارک رسانده‌اند تا بیشتر و از نزدیک با دنیای جانوران و بدن انسان آشنا شوند. کارشناسان پارک با دقت تمام جزئیات را توضیح داده و به سؤالات پاسخ می‌دهند. این گردش علمی با تابلویی آغاز می‌شود که توضیحاتی ساده درباره اولین موجودات یعنی باکتری‌ها داده است و بعد هم سطوح مختلف حیات یعنی آغازیان، قارچ‌ها، گیاهان و جانوران را می‌بینیم.

واعظ‌ نیا قطعه‌ای نرم و پنبه‌ای‌شکل را نشانمان می‌دهد و می‌گوید: کودکان این را به نام باب اسفنجی می‌شناسند. اسفنج ساده‌ترین جانور کره زمین است که از ردیف سلولی تشکیل شده است و با همین ردیف سلولی، تغذیه، تنفس و تولید‌مثل را انجام می‌دهد. کارشناسان مجموعه سعی می‌کنند تاریخ شکل‌گیری حیات را به‌شکل ساده برای گروه‌های مختلف سنی بازگو کنند. در این مسیر، از مثال‌های تاریخی، کارتون‌ها و انیمیشن‌ها نیز کمک می‌گیرند.

علت تشکیل این مجموعه از همان اسفنج نشئت گرفته است و واعظ‌نیا داستانش را این‌گونه توصیف می‌کند و می‌گوید: در کتاب علوم دبستان، راهنمایی و دبیرستان عکس اسفنج را دیدم. وقتی از معلمان مقاطع مختلف پرسیدم که اسفنج چیست، هیچ‌کدام ندیده بودند و اطلاعاتی نداشتند.

زمانی‌که در دانشگاه فردوسی درس جانورشناسی را می‌گذراندم، دوباره درباره اسفنج خواندم، اما در آزمایشگاه اسفنج نداشتیم. خیلی ناراحت شدم که هیچ‌جا نمی‌توان این موجود را از نزدیک دید. این اتفاق و اینکه می‌دانستم در مشهد و تهران موزه‌ای درباره جانوران نداریم، باعث شد به فکر تأسیس موزه بیفتم.

همه حیوانات، طبیعی مردند

از دنیای مرجان‌ها، صدف‌های دریایی و بندپایان می‌گذریم و دنیای حشرات ریز و درشت را می‌بینیم. این مجموعه‌ها در طول سال‌های مختلف ازسوی خود واعظ‌نیا جمع‌آوری شده است. او می‌گوید: هیچ حیوانی برای این موزه کشته نشده است. همه طبیعی مرده‌اند؛ در تصادف با ماشین کشته شده‌اند یا محیط زیست از شکارچی متخلف گرفته است و برای موزه به ما سپرده‌اند.

این مجموعه از همان کودکی و طی سی‌سال جمع‌آوری شده است. دنیای مهره‌داران مجموعه بعدی این محفظه‌های شیشه‌ای است. اینجا تاکسیدرمی حیوانات مختلف را می‌بینیم؛ از بزرگ‌ترین گوزن ایران، مارال و کوچک‌ترین گوزن ایران، شوکا گرفته تا میش نر و ماده، آهو، فک دریای خزر. تاکسیدرمی شیر و ببر ایرانی هم هست که متأسفانه منقرض شده‌اند.

فسیل‌هایی اکثرا خراسانی

بخش بعدی مربوط‌ به خزندگان، دوزیست‌ها و ماهی‌هاست. این بخش از گشت‌و‌گذار تاریخی که تمام می‌شود، واعظ‌نیا قسمت وسط سالن را نشان می‌دهد که مربوط‌به ماقبل تاریخ، سنگواره‌ها و دایناسورهاست. در این قسمت، نمونه‌ای از بقایای مربوط‌به ۵۰۰‌میلیون سال پیش هم دیده می‌شود.

پوریا همه این مجموعه را از ایران و نود‌درصد آن را در سه استان خراسان پیدا کرده است. او می‌گوید: پیش از این، بخش اعظمی از کره زمین از‌جمله ایران زیر آب بوده است؛ به‌همین‌دلیل می‌توان در استانی همچون خراسان، بقایایی از سنگواره‌ها را پیدا کرد که در بستر دریا پیدا می‌شود. بسیاری از علاقه‌مندانی که برای بازدید به این مجموعه می‌آیند، حین بازدید و بعد از آن سؤالات بسیاری برایشان مطرح می‌شود و این یعنی کارمان را درست انجام داده‌ایم.

سفری به  درون بدن

بخش جذاب بعدی، سفر به درون انسان است. مخاطبان از دهان بزرگی وارد این بخش می‌شوند. راهنما توضیحاتش را از همین بخش و درباره زبان کوچک شروع می‌کند. بعد مخاطبان با انواع دندان که روی دیوار داخلی این موزه نصب شده است، آشنا می‌شوند.

دیوار‌های این قسمت سیاه‌رنگ است و در هر بخش، یکی از قسمت‌های بدن گذاشته شده که اندازه بزرگی دارد. گوش، مغز، ریه و قلب از دیگر اجزایی است که بازدیدکننده با آن‌ها آشنا شده است و همه بخش‌های داخلی آن را می‌بیند و اطلاعات دقیقی درباره نحوه کارکرد آن می‌آموزد. نحوه احیای قلب نیز با ماکت انسانی آموزش داده می‌شود.

موزه‌ای در ملک پدری

پوریا واعظ‌ نیا متولد‌۱۳۶۴ در تهران و بزرگ‌شده در مشهد است. او لیسانس علوم دامی، فوق لیسانس زیست‌شناسی جانوری، دکترای مدیریت دارد و در حال حاضر، دانشجوی دکترای دیرینه‌شناسی دانشگاه فردوسی است.

او مدرس دانشگاه محیط زیست و منابع طبیعی این دانشگاه نیز هست. می‌گوید: موزه علوم توس (پارک علمی) از سال‌۱۳۸۴ فعالیت خود را با کسب مجوز‌های لازم از سازمان میراث فرهنگی و سازمان حفاظت از محیط زیست آغاز کرد و تا‌کنون چند‌بار تغییر مکان داشته است.

ادامه می‌دهد: پس از همه‌گیری بیماری کرونا و تعطیلی یک‌ساله موزه‌ها، به‌علت استیجاری بودن مکان موزه و همکاری‌نکردن شرکت سپاد در بخشش یا کاهش اجاره، مجبور به تعطیلی مجموعه پارک علمی «پروفسور بازیما» در مجموعه سپاد و انتقال نمونه‌های موزه به بولوار شاهنامه شدم. علی‌رغم پیگیری از سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف نتوانستم جایی در شهر پیدا کنم و مجبور به حضور در اینجا و باغ پدری شدم. این موزه هر روزه از ساعت ۹ تا ۱۷ پذیرای علاقه‌مندان است.

دور‌افتاده و کم‌فروغ

پس‌از گفتگو با مؤسس این موزه، سراغ بازدیدکنندگان می‌رویم. یک زوج جوان با تمام حواس مشغول تماشا هستند. آیدا کمالی درباره این موزه می‌گوید: شگفت‌آور است؛ یک تور گردشگری فوق‌العاده که چند‌ساعت شما را مشغول نگه می‌دارد. جاده خاکی و مسیر دور از دسترس آن، ویژگی منفی‌اش محسوب می‌شود، وگرنه اینجا باید خیلی شلوغ‌تر می‌بود.

محمد حسن‌زاده نیز زیست‌شناسی خوانده است و سطح کیفی این مجموعه را بسیار خوب می‌داند و می‌گوید: به ما گفته‌اند که این موزه کامل‌ترین موزه تاریخ طبیعی در شرق کشور و یکی از پنج‌موزه کامل تاریخ طبیعی در ایران است و خصوصی اداره می‌شود. باید تبریک گفت که چنین مجموعه‌ای ساخته شده است. زینب رضایی نیز از طرف مدرسه‌ای آمده است تا شرایط برگزاری اردویی برای دانش‌آموزان را بررسی کند.

او می‌گوید: هزینه رفت‌و‌آمد و تغذیه و همچنین هزینه ورودی برای مدارس سنگین تمام می‌شود. البته بخش عمده آن هزینه رفت‌و‌آمد می‌شود؛ چون هزینه ورودی زیاد نیست. درباره خود موزه هم باید بگویم که پیش از این خیلی درباره حیوانات و طبیعت شنیده بودم، اما دیدن آن‌ها از نزدیک، حس و حال دیگری دارد. برای دانش‌آموزان هم قطعا ایده‌های علمی زیادی در پی خواهد داشت.

* این گزارش ۵ شنبه ۲۰ مهرماه ۱۴۰۲ در شماره ۵۲۳ شهرآرامحله منطقه ۱۱ و ۱۲ چاپ شده است.