اولین مدارس مشهد

مدارس گذشته به سبک مدارس امروزی نبود، اما وجود مکتب‌خانه‌ها در هر کوی و برزن دلیلی بر اهمیت علم و دانش نزد مردمان گذشته است. قدیمی‌ترین و ماندگارترین مکتب‌خانه‌ای که در مجاورت بارگاه امام هشتم (ع) دایره شده، مکتب‌خانۀ «اطفال یتیم» بوده که به‌دستور شاه طهماسب، دومین‌پادشاه صفوی (۹۳۰ تا ۹۸۴ه. ق)، دایر گردید.

در این مکتب‌خانه، چهل‌پسر و چهل‌دختر یتیم زیرنظر معلمان مرد و زن شیعه‌مذهب و پرهیزگار تحصیل می‌کرده‌اند و لباس و سایر مایحتاج آن‌ها به‌طور رایگان تأمین می‌شده است. این مکتب‌خانه تا پایان دورۀ قاجار فعالیت داشته است.

قدیمی‌ترین سند دربارۀ این مکتب‌خانه مربوط به سال ۱۰۱۲ه. ق است که مشخص می‌کند اولین‌معلم این مکتب‌خانه به نام یارعلی در سال ۸هزار دینار حقوق می‌گرفته است، حقوقی که در سال ۱۰۲۸ه. ق به دوتومان رسیده است.

حدود سال ۱۳۰۵ه. ش حکومت پهلوی مکتب‌خانه‌ها را به‌علت بهداشتی‌نبودن و اصول نادرست تعلیم‌وتربیت تعطیل کرد. از ۱۷اردیبهشت ۱۳۱۵ه. ش هم دستور انحلال مکتب‌خانه‌ها را اعلام کرد؛ بنابراین آستان قدس رضوی از محل درآمد و موقوفات مکتب‌خانه‌ها، یک دبستان ۶ کلاسه در محل باغ «آصف‌الدوله» می‌سازد و اطفال مکتب‌خانه‌ها را به آن‌جا منتقل می‌کند.

نخستین‌کودکستان

نخستین کودکستان مشهد را خانم ثریا مهاجر با نام «کودکستان ثریا» تأسیس کرد. او که در خارج تحصیل‌کرده و به مسائل تعلیم‌وتربیت جدید آشنا بود، در سال ۱۳۰۹ ه. ش این کودکستان را راه‌اندازی نمود. به‌تدریج عمل و فعالیت وی مورد استقبال و توجه مسئولان ادارۀ معارف واقع شد و در سال ۱۳۱۳ ه. ش، امتیاز کودکستان به وی اعطا شد و از آن پس، زیرنظر ادارۀ معارف به فعالیت آموزشی خود ادامه داد.

کودکانی که در این مؤسسه پذیرفته می‌شدند، باید بین چهار تا شش‌سال سن می‌داشتند. بد نیست بدانید که کودکان این کودکستان، تیرماه‌۱۳۱۱ ه. ش، طی برنامه‌ای که به تلاش مدیر آن ترتیب داده شده بود، در حضور مسئولان، حرکات نمایشی‌ای را که آموخته بودند، اجرا کردند. این برنامه به این دلیل تهیه شد که کودکستان روند پیشرفت کار را برای مسئولان روشن کند.

ر سال ۱۳۱۵ ه. ش هم وزیر معارف به خراسان سفرکرد؛ در این سفر مردم از وی توسعۀ فضا‌های فرهنگی را خواستند که پس‌از مدتی، وزارت معارف بودجه‌ای برای ایجاد یک کودکستان مختلط در مشهد، در‌کنار سایر بودجه‌ها، تصویب کرد.

نخستین‌مدرسۀ دخترانه

فروغ‌السلطنه آذرخشی، دختر قهرمان میرزا قاجار در ۱۲۶۰ ه. متولد شد. جد پدری‌اش، شجاع‌السلطنه، پسر فتحعلی‌شاه قاجار بود. فروغ ۲۷ خرداد دبستان «فروغ» را در مشهد تأسیس کرد. او این مدرسه را در شرایطی که تحصیل علم و رفتن به مدرسه برای دختران بسیار مشکل بود، راه انداخت.

سئولان آموزشی و فرهنگیِ آن سال‌ها از این دبستان به‌عنوان «ریشه و مبنای معارف جدید مشهد» یاد کرده‌اند. این مدرسه در سال ۱۲۹۶ ه. ش پنج‌کلاس و هفت‌آموزگار داشت، اما خانم فروغ در مسیر راه‌اندازی و ادارۀ آن با مشکلات زیادی دست‌به‌گریبان بود.

بودجۀ مدرسه با شهریه و کمک ماهیانه ۳۰ تومان از شرکت فرهنگیان تأمین می‌شد که مشکلات خاص خود را داشت؛ در این بین بسیاری از متعصبان شهر نیز به‌روش‌های گوناگون، وی را تهدید می‌کردند و از ادامۀ کار می‌ترساندند؛ ولی او با پشتکار ادامه داد و در‌مقابل مخالفان ایستادگی کرد؛ حتی برای جلوگیری از شورش و فتنه، از برپایی جشن افتتاحیه خودداری کرد تا مدرسه بتواند کارش را آغاز کند.

کلاس اول با سه‌دانش‌آموز و کلاس دوم با چهاردانش‌آموز دایر شد و کمی بعد با تمام مخالفت‌ها، در روز ولادت پیامبر اسلام (ص)، جشن افتتاحیه‌ای با خطابه‌های دانش‌آموزان در مدرسه برپا شد. سال ۱۳۰۴ ه. ش مدرسۀ شش‌کلاسۀ «فروغ» در محلۀ چهارباغ امروزی ۱۴۵ دانش‌آموز داشت.

نخستین‌مدرسۀ پسرانه

نخستین‌حرکت را برای تأسیس مدرسۀ جدید در مشهد میرزا‌حسن رشدیه انجام داد. او در سال ۱۳۰۵ ه. ق بعد‌از اینکه علمای متعصب تبریز برای چندمین‌بار، مدرسۀ او را غارت کردند، به مشهد آمد و این‌بار تلاش کرد تا در این شهر مدرسه‌ای جدید راه‌اندازی کند. رشدیه در مشهد مدرسه‌ای بزرگ دایر کرد، اما هنگامی‌که از تبریز شرح رخداد‌ها به ناآگاهانِ مشهد رسید، اوباش و عوام ریختند و تمام وسایل مدرسۀ رشدیه را به غارت بردند و خود او را نیز مصدوم کردند.

اکم و صاحب‌دیوان مشهد از رشدیه که در این حادثه دستش شکسته شده بود، دلجویی کرد و زمینۀ مداوایش را فراهم آورد و او را به شهرش فرستاد. از نام مدرسه‌ای که رشدیه در مشهد تأسیس کرد، هیچ اطلاعاتی در دست نیست. بعد‌از تلاش رشدیه، گروهی بر آن شدند تا راه او را ادامه دهند؛ از پیشگامان این امر می‌توان به شیخ‌محمدعلی مدیر (مدیریان) و حاج اسدا... خامنه‌ای اشاره کرد.

مدرسۀ «همت» را می‌توان اولین‌مدرسۀ جدید شهر مشهد برشمرد که در سال ۱۳۱۲ ه. ش، به‌اهتمام شیخ‌محمدعلی مدیر در صحن عتیق آستان قدس رضوی برپا شد. این مدرسه شکل و سامان مدارس جدید را نداشت، اما به‌سبب مواد درسی جدیدی که در این صحن تدریس می‌شد، آن را اولین مدرسۀ جدید خوانده‌اند.

اولین دبیرستان

در سال ۱۲۹۶ه. ش اولین دبیرستان مشهد به‌نام «دانش» به‌همت میرزامحمد دانش بزرگ‌نیا تأسیس شده است. این دبیرستان که ابتدا در کوچۀ شوکت‌الدوله قرار داشته، در اولین سال تحصیلی، فقط دارای دو کلاس و در مجموع ۳۲دانش‌آموز بوده است. این مدرسه با گذشت دوسال از افتتاح به‌دلیل مشکلات مالی به دبیرستان دولتی تبدیل می‌شود.

از جواد غفاری به‌عنوان نخستین‌مدیر این مدرسه یاد شده است. نخستین‌معلمان آن هم کسانی، چون محمدحسن ادیب هروی، اولیایی، نبوی، سالاری و ... بوده‌اند. اسناد نشان می‌دهند که در سال ۱۳۰۷ه. ش نخستین‌گروه دانش‌آموزان دبیرستان «دانش» موفق به اخذ مدرک دیپلم شده‌اند.

لبته این دبیرستان از سال ۱۳۱۴ه. ش به ساختمان جدید خود واقع در خیابان دانش غربی منتقل شد و، چون این ایام مقارن با هزارمین‌سال تولد فردوسی بود، نام دبیرستان به «فردوسی» تغییر یافت. از دیگر دبیرستان‌های قدیمی مشهد می‌توان به دبیرستان‌های «شاه‌رضا»، «نواب» و «ابن‌یمین» اشاره کرد.

اولین هنرستان

با‌توجه‌به اهمیت صنعت و گسترش صنایع در ایران، یکی از مدارسی که موردتوجه قرار گرفته، هنرستان یا مدارس صنعتی بوده است. در جلسۀ ۲۵۸ مورخ ۳۰تیرماه ۱۳۰۷ه. ش لایحۀ استخدام معلم برای مدارس صنعتی مطرح شد که بر اساس آن، دولت اجازه یافت، دومعلم تبعۀ آلمان را برای معلمی مدرسۀ صنعتی، یکی برای تعلیم فن آهنگری از ۱۵اردیبهشت ۱۳۰۷ه. ش و دیگری را برای فن نجاری از ۱۵شهریور ۱۳۰۷ ه. ش به‌مدت سه‌سال و با حقوق سالی ۲۴۰۰تومان استخدام کند.

به این ترتیب مشهد ازجمله شهر‌هایی است که هنرستان صنعتی در آن دایر شده است. در ۱۰اردیبهشت ۱۳۱۵ه. ش نیز طی تلگرافی از تهران به آقای فرهنگ، رئیس کارخانۀ قند آبکوه، دربارۀ موضوع تعیین‌مکان برای تأسیس هنرستان در مشهد سؤال شده است.

اسخ آقای فرهنگ به تلگراف فوق برای هنرستان ایالت چنین بوده است: «مقتضی می‌داند نصف عمارت دارالتولیه را بدون باغچه به‌انضمام عمارت و حیاط عقب که سابقاً مدرسه بود، با گاراژ عمومی متصل به کوچۀ چهارباغ که ضمیمۀ حیاط و درب دخول از آن‌جا می‌شود تخصیص دهند؛ اجاره ماهی ۴۰۰۰ ریال. همچنین محل خالی نسبتاً مناسب دیگر، عمارت خضرایی واقع در غرب عدلیه، اجاره با موتور برق ماهی ۱۵۰۰ریال پیشنهاد می‌شود.»

روزنامۀ آفتاب شرق در مهر ۱۳۱۵ه. ش دربارۀ شروع کار هنرستان مشهد چنین نوشته است: «هنرستان مشهد از طرف ادارۀ کل صناعت و معادن در مشهد تشکیل شده. امسال هنرستان دارای شعبۀ آهنگری و نجاری خواهد بود. شرط ورود به هنرستان ارائۀ گواهینامۀ ۶ساله است و دورۀ تحصیلات آن ۵سال است. دفتر هنرستان تا آخر مهرماه جهت ثبت‌نام باز است.».

کلاس اکابر

گویا کلاس اکابر «منصوری» نخستین اکابر مشهد بوده است. براساس یک آگهی در روزنامۀ «آفتاب» شرق در ۵ شهریور ۱۳۷۶ه. ش، کلاس اکابر «منصوری» در مشهد دایر بوده است. متن اعلام به این قرار است: «کلاس اکابر «منصوری» دیرزمانیست تأسیس و خدماتش به جامعه موردانکار نیست.

ینک در کوچۀ عباسقلی با داشتن معلمین السنۀ خارجه، مخصوصاً زبان عربی و انگلیسی، مفتوح و دفتر کلاس، همه‌شب از یک به غروب الی سه از شب برای قبول محصل باز است و نیز فارسی و ریاضیات هم به‌وسیلۀ آقای سیدحسین همه‌شب تدریس می‌شود.

با سابقۀ کاملی که از چندسال به این طرف، در اطراف مؤسسۀ مزبوره داریم، نظربه حسن جدیت و فعالیت و فداکاری آقایان منصورزادگان که در خدمت معارفی و ادامۀ کلاس مزبور داشته و دارند، عربی و انگلیسی به‌عهده سیدعباس منصوری.».

مدرسۀ شبانه

اولین‌بار پس از انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۹ه. ش در مشهد گروهی به‌صورت شخصی، مدرسه‌ای به‌نام شرف دایر کردند که ساعت کاری آن از اول مغرب بود و در آن درس‌های مختلف تدریس می‌شد؛ به‌ویژه شب‌های دوشنبه و جمعه گروهی از دانشمندان مدرسه، کنفرانس اخلاق تشکیل می‌دادند و به بحث می‌نشستند.

در سال ۱۳۱۲ه. ش شورای عالی معارف، ماده‌ای را تصویب کرد که طبق آن وزارت معارف اقدام به تأسیس کلاس‌های شبانه برای معلمان مشغول به خدمت نمود تا به ادعای این شورا، ایشان ضمن تکمیل معلومات خود با اصول علمی و عملی تعلیم‌وتربیت آشنا شوند و برای انجام وظیفۀ معلمی آمادگی بیشتری پیدا کنند.

در سال ۱۳۱۳ه. ش مسئولان قرائت‌خانۀ تاجور در مشهد یک‌کلاس اکابر به نام «طلوع» افتتاح کردند که ساعت کار آن از غروب تا سه ساعت پس از آن بود و معلمان با تجربه در آن تدریس می‌کردند. در همین زمان ادارۀ ایالتی معارف خراسان تأسیس کلاس اکابر روزانۀ فرانسه را به شخصی به نام طلعت‌الملوک دفتری پیشنهاد کرده و او به این کار مشغول شده است.

* این گزارش پنجشنبه، ۳۰ شهریور ۹۶ در شماره ۲۵۲ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.