محله آبکوه؛ دهی تاریخی که با آب بند گلستان سیراب می‌شد

تاریخچه

محله آبکوه تا حدود سال ۱۳۴۰، دهی در یک‌فرسنگی (۶۲۴۰متری) دروازه ارگ بود، اما پس از انقلاب اسلامی ضمیمه مشهد شد و امروز یکی از محلات این شهر است.

با اینکه از اراضی این روستا در قدیمی‌ترین وقف‌نامه موجود در خراسان، یعنی وقف‌نامه گوهرشاد (۸۲۹ قمری) نام برده شده است، نام «آبکوه» چنین قدمتی ندارد.

علی دشتبان در کتاب «روزی‌روزگاری آبکوه» پیشینه این روستا را به چهارصد سال پیش برمی‌گرداند، اما می‌نویسد: «عده‌ای از قدیمی‌های محل، قدمت آن را بیش از هزار سال می‌دانند.» که البته ادعایی گزاف نیست.

بر اساس کتاب «جغرافیای تاریخی مشهد» نوشته مهدی سیدی، در وقف‌نامه گوهرشاد هنگام اشاره به حد غربی دو رقبه «سرده» و «سعدآباد»، از «اراضی لبِ کوهی قریه گلستان» همچنین «کاریز لبِ کوهی» نام برده شده است که غرض از لب کوهی در اصل باید آب کوهی بوده باشد.

زمین‌های این روستا، چون از رودخانه بند گلستان و بازه طلخان مشروب می‌شده، به اراضی آبِ کوهی و بعد‌ها به آبکوه شهرت یافته است. قلعه آبکوه از موقوفات قدیمی آستان قدس رضوی است، ولی وقف‌نامه آن گم شده است.

قلعه یا روستای آبکوه که هنوز هم بقایای آن در زاویه شمالی میدان راهنمایی به همین نام مشهور است، به روستای سعدآباد متصل بوده، به‌گونه‌ای که یک جوی آب دو قلعه را از هم جدا می‌کرده است. زمین‌های آبکوه از محل قلعه تا حدود میدان فردوسی امتداد داشته است.

برخی اهالی محله آبکوه، وجه‌تسمیه این روستا را به قرارداشتن آن در مسیر آب‌های سطحی برمی‌گردانند و معتقدند «قلعه آبکوه نخستین روستا در مسیر آب‌های سطحی در زمان بارندگی بوده که از کوه‌های سمت جنوب و شرق به این روستا سرازیر می‌شده است و نام آبکوه نیز به این دلیل است».

قلعه آبکوه شامل سه محدوده قلعه کهنه، آبکوه و سعدآباد بوده است. قلعه کهنه محدوده چهاربرجی قدیم است و در قسمت غرب قلعه آبکوه فعلی قرار داشته است که مردم در ابتدا آن را چهاربرجی می‌نامیدند و دلیل آن قرارداشتن چهار برج بلند در اطراف روستا بوده است؛ درنتیجه پس از خراب‌شدن قلعه، مردم نام آن را قلعه کهنه گذاشتند.

قلعه آبکوه دارای درِ ورودی به‌نسبت بزرگی به‌ارتفاع چهار متر و طول شش متر بوده است که به‌گفته اهالی، برای بستن و گشودن در باید دوسه نفر کمک می‌رساندند. نگهبانان درِ قلعه را پیش از طلوع آفتاب باز می‌کردند و قبل از تاریکی هوا برای درامان‌ماندن از دست اشرار و غارتگران می‌بستند.

سنگ‌نوشته بالای در روستا که خطاب به مأموران طرف قرارداد محصولات کشاورزی بوده هم شایان توجه است: «به لعنت خدا و رسول خدا گرفتار شود هرکس که از سهمیه، صدی دَه یا بیشتر، عُشریه بگیرد.» درِ قلعه آبکوه حدود هفتاد سال پیش برچیده شد.

مردم روستای آبکوه خودکفا بودند و مایحتاجشان را خودشان تهیه می‌کردند. دام‌پروری و کشاورزی شغل اصلی مردم روستا بود و شغل‌های دیگری نیز مانند شکسته‌بند، قابله و... برای ارائه خدمات حضور داشتند. حتی شعبده‌بازانی بودند که مردم را در مراسم‌ها سرگرم می‌کردند. قالی‌بافی نیز در میان اهالی مرسوم بوده است.

در برهه‌ای نیز افرادی خارج از آبکوه و سعدآباد چادر زدند و به‌تدریج ملکی از این محل خریدند و ساکن شدند. آن‌ها صنایع چوبی و حلبی مانند خاک‌انداز، فرفره و... می‌ساختند و هنوز هم برخی از آن‌ها به خراطی مشغول هستند. همچنین، این محله کانون مداحی بود و مداحان و نوحه‌خوان‌های سنتی خوبی داشته است و دارد.

بافت

قلعه آبکوه ۵۳ هکتار وسعت دارد و بیش از ۸ هزار نفر را در خود جای داده است. با وجود اینکه همه محله‌های اطراف «آبکوه» توسعه‌یافته و برخوردار محسوب می‌شوند، قلعه دست‌کم چهارصدساله آبکوه، بافتی قدیمی و فرسوده به‌مثابه سال‌های پیشینش دارد. انگار زمان در این محله متوقف مانده است.

زمین‌هایی که در پی تخریب خانه‌ها و بلاتکلیفی طرح نوسازی در محله رها شده، مشکلات فراوانی برای ساکنان آن ایجاد کرده است. کوچه‌های قلعه آبکوه پیچ‌درپیچ و بعضی از آن‌ها به‌حدی باریک است که قدیمی‌ها می‌گفتند «تابوت را نمی‌توان در آن دور داد».

هنوز تعداد زیادی از این کوچه‌ها به همین شکل باقی مانده‌اند و امروزه هنگام آتش‌سوزی، انتقال بیمار و اسباب‌کشی معضلاتی را برای ساکنان ایجاد می‌کنند. تراکم جمعیت در هر هکتار محله آبکوه ۱۴۵ نفر است که به‌نسبت میانگین شهر پرجمعیت است.

محله آبکوه برخلاف سایر محلات مشهد جمعیت جوان زیادی ندارد. جمعیت گروه سنی بیش از ۷۵ سال در این محله قابل توجه است. ۶۳ درصد مساحت محله آبکو را خانه‌های مسکونی تشکیل می‌دهند و بعد از آن واحد‌های تجاری (۱۲ درصد)، ساختمان‌های اداری و انتظامی (۸ درصد) و واحد‌های صنعتی و بهداشتی (هرکدام ۲ درصد) هستند.

دسترسی

محله آبکوه به خطوط قطارشهری دسترسی ندارد، اما از آنجایی که در بخش پردتردد شهر قرار دارد، دسترسی از آن به سایر نقاط شهر به‌ویژه خیابان‌های راهنمایی، شهید صادقی، سناباد، فلسطین و سجاد آسان است.

میانگین فاصله مکانی از هر نقطه محله آبکوه تا ایستگاه اتوبوس ۱۴۴ متر است.

امکانات رفاهی و فرهنگی

کمبود خدمات رفاهی‌اجتماعی (مانند خدمات آموزشی، فضای سبز، ورزشی، فرهنگی و...)، کمبود عرصه‌های همگانی تجهیزشده و مبلمان شهری مناسب برای حرکت و توقف پیاده، به‌خوبی داخل بافت قدیمی آبکوه مشهود است، اما وجود تجاری‌های فراوان در راسته دستغیب و همچنین دانشکده علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی در محدوده محله آبکوه از جمله ویژگی‌های مثبت این محله است.  

حدود جغرافیایی

خیابان آبکوه امروز از خیابان‌های بزرگ مشهد است که بین سه محله سعدآباد، کلاهدوز و گوهرشاد تقسیم شده است، اما محله آبکوه سهمی از خیابان آبکوه ندارد و در اصل بافتی قدیمی است که حدفاصل میدان راهنمایی تا فرهاد ۲۹ را دربرمی‌گیرد و شامل بولوار آیت‌الله دستغیب و فرعی‌های دو سمت آن می‌شود. محله‌های ارشاد، فلسطین، راهنمایی و گوهرشاد همسایگان آبکوه محسوب می‌شوند.