تاریخ لرزان یک تجارت‌خانه

نویسنده

لیلا کوچک زاده

سرای عزیزالله اف هم یکی از همین مکان‌هاست که آن را می‌توان تنها بازار تاریخی چندطبقه ثبت‌ملی‌شده در مشهد دانست که همچنان پس از حدود نزدیک به 110سال استوار اما لرزان در چندقدمی حرم‌مطهررضوی ایستاده است. بنای ساخته‌شده از آجر و چوب و نقش‌خورده با فیروزه است که از ابتدا کاربری تجاری داشته و محل اصلی تجارت پوست مشهد بوده است.

درست یک‌سال پیش از احداث فلکه حضرتی یعنی در سال1307، ساخت سرای تجاری عزیزالله اف در محله عیدگاه مشهد به پایان رسید. دراین‌میان، با توسعه معابر و ازبین‌رفتن بخشی از بافت اطراف حرم، تعدادی از سراها و تیمچه‌های قدیمی مشهد تخریب شدند، اما با افزایش مسافرت و تجارت، کاروان‌سراها و سراها و تیمچه‌های جدیدی با کاربری تجارتی و برخی زوارنشین ساخته می‌شود که طبق گزارش مکتب شاهپور، تعداد آن‌ها در سال1313 حدود 152باب است.

محلی که چند نسل از مشهدی‌ها از آمدوشد به آن خاطره‌ها دارند. ماجرای مرمت این سرا اما با آوار پلاسکو گره خورده است؛ گویا یک‌سال پس از این حادثه در سال1396، طبق اعلام شهردار وقت مشهد، نام این بنا در رأس فهرست دوازده مکان پرخطر شهر نوشته می‌شود و از آن زمان به‌صورت پایلوت، سرای کوچک عزیزالله اف در بخش شرقی این بنا برای تعمیر آماده می‌شود که تاکنون با کش‌وقوس‌های فراوان همراه بوده و هنوز مراحل بهسازی آن به پایان نرسیده است. البته در گزارشی دیگر، به این موضوع خواهیم پرداخت و در مطلب پیش‌رو فقط تاریخ رفته بر این بنا و معماری آن را کاویده‌ایم.

عزیزالله اف در مکتوبات تاریخی

آن‌طور که در کتاب «تاریخ اقتصادی‌مشهد»، نوشته علی نجف‌زاده بیان شده است، در دوره پهلوی اول بخشی از کاروان‌سراهای مشهد کاربری تجارتی داشتند و برخی زوارنشین و بعضی علافی بودند. سراهای تجارتی مشهد اما بیشتر در بازار و پایین‌خیابان و سراهای زوارنشین در پایین‌خیابان قرار داشته‌اند. سرای عزیزالله اف هم با کاربری تجاری شامل دو سرای بزرگ و کوچک در محله عیدگاه، نبش کوچه‌های عسکریه و عباسقلی‌خان قرار گرفته است.

بنای سه‌طبقه از آجر ساخته‌ شده که چون سطح سرا از کوچه پایین‌تر است، از نمای بیرونی دوطبقه دیده می‌شود. اما اگر بخواهیم دیگر نشانه‌های تاریخی سرای عزیزالله اف را در خود بنا بیابیم، باید آن را در کاشی‌کاری‌های سقف ورودی اصلی بنا در سرای بزرگ جست‌وجو کنیم. روی مقرنس فیروزه‌کاری سقف در این بخش، «سرای عزیزالله اف سنه 1347قمری» نقش خورده است. درست روبه‌روی همین کاشی‌کاری نیز نام «حاجی غلامحسین سالم مشهدی معمار» دیده می‌شود.

فردی که این بنا در سال1347قمری (برابر با 1307خورشیدی) به او واگذار شده است. به‌گفته رضا سلیمان‌نوری، در پرونده ثبت‌ملی اثر در سال1380، سال ساخت بنا براساس همین تاریخی است که در سقف ورودی ثبت شده است. این مشهدپژوه همچنین می‌گوید: احتمالا چهارده‌پانزده‌سال قبل از این تاریخ یعنی اواخر دوران قاجار، سرای عزیزالله اف ساخته شده و درحال تکمیل بوده است که از سوی عزیزالله اف، تاجر یهودی، به حاجی غلامحسین واگذار می‌شود. بنا بر این گمانه‌زنی، سال ساخت این بنا را می‌توان 1290خورشیدی دانست.

از تجارت پوست تا لباس های تاناکورا

اما عزیزالله اف، مالک اول این بنا، از نسل یهودی‌هایی بوده است که نادرشاه نزدیک به 286سال قبل برای توسعه شهر از قزوین به مشهد مهاجرتشان می‌دهد و او کاروان‌‌سرایی برای تاجران پوست مشهدی احداث می‌کند. سلیمان‌نوری دراین‌باره نیز می‌گوید: کارگاه‌های تولید پوست و پشم و چرم برای صادرات در سرای عزیزالله اف راه می‌افتد. صنعتی که در دوره‌ای در اختیار یهودیان تغییردین‌داده به آیین اسلام که به آن‌ها «جدیدها» گفته می‌شد، قرار می‌گیرد.

آن‌ها در مجاورت این بنا در کوچه محمدیه که محل سکونت اقلیت‌های دینی مشهد در دوره افشار و قاجار بوده، سکونت داشته‌اند. اما به‌گفته این پژوهشگر، مشهد در دوره‌ای قطب صادرات پوست در ایران و آسیای میانه است. با منسوخ‌شدن صادرات پوست در مشهد، در سال1353خورشیدی هم‌زمان با تخریب بناهای حاشیه حرم مطهر، این بازار به بازار فرش تبدیل می‌شود.

پیش از انقلاب اسلامی در دوره‌ای مرکز فروش بنشن‌جات (حبوبات) می‌شود. اما پس از آن در دهه شصت به بازار فروش لباس‌های دست‌دوم تبدیل می‌شود. هم‌اکنون نیز سرای کوچک که مدت‌هاست برای تعمیر بسته شده، همچنان در اختیار بازار لباس‌های دست‌دوم است. طبقات بالای سرای بزرگ هم همین کاربری را دارند، اما در طبقات پایین آن، لوازم صوتی و تصویری و مایحتاج مختلف زائر دیده می‌شود.

سرای بزرگ، سرای کوچک

همان‌طور که اشاره شد، سرای عزیزالله اف از دو سرای کوچک و بزرگ تشکیل شده است که در سرای بزرگ یک حیاط در بخش بیرونی کاروان‌سرا طراحی شده است و پیرامون آن حجره‌ها و غرفه‌های تجاری مکان فعالیت کسبه بازار است. سقف طبقه همکف و اول در این بخش بنا به‌صورت طاقی و قوس‌دار اجرا شده است؛ اما طبقه دوم و سوم سقفی تخت دارند. بیشتر مصالح به‌کارگرفته‌شده در این بنا از آجر و گچ است.

بااین‌حال، تیر و ستون و نرده و بالکن‌های آن از چوب ساخته شده است. کف بنا با آجرهای خشتی سنتی فرش شده است که این آجرها در بدنه بنا هم دیده می‌شود. از کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ نیز برای تزیین بنا در بخش‌های مختلف استفاده شده است. از دیگر ویژگی‌های این بنای تاریخی، بالکن‌های ساخته‌شده در چهار وجه این کاروان‌سراست که همه این بالکن‌ها به حیاط مرکزی یا همان بخش بیرونی کاروان‌سرای عزیزالله اف مشرف است.

همه این بالکن‌ها در چهارگوشه ساختمان به‌وسیله راه‌پله به یکدیگر راه دارند. اما سرای کوچک در بخش شرقی بنا نیز در سه‌طبقه با سقف‌های طاقی در هر طبقه بنا شده است که درِ کوچکی نیز برای ورود به آن وجود دارد. البته یک ورودی هم از سرای بزرگ به این بخش بنا وجود دارد.

این بخش در حقیقت به‌نوعی اندرونی بنا را شکل می‌داده که به‌گفته سلیمان‌نوری با وجود غرفه‌داربودن، در ابتدا کاربری مغازه‌ نداشته است. او همچنین بیان می‌کند که در طبقه زیرین این بخش، اصطبل قرار داشته و طبقه سوم هم حالت استراحتگاهی داشته؛ اما به‌مرور این بخش هم تجاری شده است.
این مشهدپژوه بر این باور است که سرای عزیزالله اف را باید به‌عنوان تنها بازار چندطبقه تاریخی ثبت‌ملی‌شده مشهد محسوب کرد که پس از حدود 110سال باقی مانده است.

لینک کوتاه