تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
حزنِ حنجره‌ها در ستایش خورشید
صدها سال است که سوز دل زائران راه های دور و مجاوران نزدیک امامِ حریم ملائک پاسبان خراسان در کلمات آهنگین نوا می شوند و در حنجره تارها و دوتارها می گریند تا از بی تابی دل هایی بگویند که شوق حضور دارند.
هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی و آیینی ایران، در اقدامی تازه به جمع آوری این نواها که محوریت آن امام رضا(ع) است، دست زده و توانسته بخش اعظمی از این تاریخ کهن فرهنگی و هویتی را که در ارتباط مستقیم با خراسان و مشهد است، جمع آوری و حفظ کند. همین موضوع بهانه ای شد تا در سطرهای بعدی با این پژوهشگر از تاریخ شکل گیری آیین ها و نواهای رضوی در خراسان و ایران بگوییم.
ما امروز نواها و نغمه هایی داریم که با عنوان نوای رضوی معرفی شده اند؛ می توان زمانی برای شکل گیری اولین نواهای رضوی تعیین کرد؟
برای پاسخ به این پرسش باید نگاهی بیندازیم به یک پرونده بزرگ فرهنگی که با ورود امام رضا (ع) به ایران باز شده است. متأسفانه یکی از چیزهایی که در تاریخ و فرهنگ ما مغفول مانده، توجه به همین موضوع است. ما همه گرفتاری های کشورمان را به ورود دشمنان به خاک کشور نسبت می دهیم و از «ورود دشمن» می گوییم، اما از ورود های مثبت سخنی نمی گوییم و اصلا به آن نپرداخته ایم. ورود حضرت رضا (ع) یعنی تحول و بازشدن یک پرونده جدید فرهنگی.
می دانیم که با ورود حضرت رضا (ع) به ایران، یک تحول فرهنگی صورت گرفته است اما هیچ وقت نگفته ایم چقدر تحول هنری داشته ایم. ایشان از زمان ورود به خاک ایران تا زمان شهادتشان، منشأ تغییرات فرهنگی بسیاری می شوند و در واقع در خراسان، یک رستاخیز اتفاق می افتد که همه چیز از جمله هنر را تحت تأثیر خود قرار می دهد.
شاعری چون دعبل خزایی که همسنگ عبید زاکانی است، هنگام حرکت امام، شعری در مدح خصایص خوب پدران امام رضا (ع) می گوید. از همین جا دگرگونی های ادبی شروع می شود و بدیهی است وقتی شعر گفته شود، چند نفر هم آن را به صدای خوش خواهند خواند.
نسل بعد از امام رضا(ع) چطور از این فرهنگ و حرکت فرهنگی بهره مند شدند؟
در آن دوره در فرهنگمان «قاص» داشته ایم، یعنی افرادی که قصه می گفتند. قاص ها قصه های حماسی یا داستان های خاص زندگی ائمه(ع) را می گفتند. در همین دوره، قصه های متعددی درباره زندگی امام روایت و ثبت شده و آن پرونده فرهنگی کم کم بزرگ می شود. از طرفی ایرانی ها در آن دوره، مناقب یا شعر مذهبی داشتند که البته به عربی بوده است.
شاعران که شروع به گفتن شعر درباره امام می کنند، شعرها به زبان خوانندگان مذهبی هم می آید و نوا می شود. این گونه است که مناقب خوانان مناقب رضوی را می خوانند. از قرن 7 به بعد شاعران بیشتر جرئت رفتن به سمت شعرهای ستایشی رضوی را پیدا می کنند و خوانندگان این شعرها را می خواندند. در کنار سروده شاعران رسمی، مردم هم به سبب علاقه خود، شعرهای عامیانه ای می گویند که همه به آواز هستند.
اینجا شروع نواهای رضوی است؟
هنوز نمی توانیم بگوییم «نوای رضوی». این ها بیشتر شعرهایی بوده اند که با آوازهای ایرانی خوانده می شدند و به نوعی شروع شکل گیری نواهای رضوی هستند.
دراین بین واقعه ای هست که به این موضوع سرعت ببخشد؟
در دوره شاه عباس یک اتفاق مهم رخ داد. او وقتی دید عثمانی ها از حکومت خود بر خانه خدا سود اقتصادی می بردند، به دلیل دشمنی با آن ها، دست به حرکتی ابتکاری زد. او گفت درست که خانه خدا در مکه است اما بهترین انگاره اهل بیت (ع) در مشهد است، پس ما ایشان را محترم بداریم. به همین دلیل، «حج فقرا» را رایج کرد که تا هنوز ادامه دارد.
در این دوره به مشهد بیشتر رسیدگی می شود و سفرهای مردم به قصد زیارت امام (ع) رونق می گیرد. با آمدن مردم به مشهد، چاووش خوانی که پیش ازاین برای مسافران خانه خدا و عتبات عالیات صورت می گرفت، برای زائران رضوی هم انجام می شود. به دنبال آن، چاووش خوانی برای شاه چراغ و حضرت معصومه(س) نیز رواج می یابد. این گونه است که پرونده رضوی بزرگ تر می شود. شعر هم از دوره صفوی شکل دیگری می گیرد و در این دوره نوحه رضوی را هم می شنویم. علاوه بر این در این دوره، گونه های آوازی و لحن های مختلف نیز شکل می گیرد.
موسیقی نیز همراهش می شود؟
بله. نقش امام رضا(ع) به مرور در فرهنگ ما قوی و قوی تر شده است. همین موضوع سبب شده است نغمات هم در همه قالب های ادبی گسترش پیدا کنند و نغمه های ویژه رضوی شکل بگیرند. مثلا مادر کرمانج خراسانی، برای فرزندانش لالایی می خواند، در آن لالایی، اگر پسر باشد، آرزو می کند فرزندش غلام حضرت شود. در کنارش شعر توسل به امام رضا(ع) شکل می گیرد. بهترین شکل هنری از نظر ایرانیان نیز، چه به درگاه خدا یا ائمه(ع)، برای توسل شکل های نیایشی آوازی بوده است.
شعرهای توسل از نظر درون مایه و آهنگ، چه تفاوتی با شعرهای قبلی خود دارند؟
قبلا از آن، نمونه های آن رواج نداشته است؛ مثلا در یک نمونه می گویند «یا امام رضا(ع) مراد جوان ها را بده.» یعنی برای نسل آینده از امام توسل می جویند. در شعرهای جعفرقلی نمونه اش زیاد است، یا مثلا می گویند «یا امام رضا بیمار ها را شفا بده.» سلامتی را برای همه می خواهند. ترک ها هم توسل های خاص خودشان را دارند و جالب اینکه نغمه این توسل خوانی در ظرف دیگری نمی گنجد و فقط برای امام رضا (ع) است. نمی توان نغمه توسل خوانی را برای یک کار عاشقانه خواند. مناقب، نغمه های مشترک می گیرند اما توسل ها نه.
این نواها و نغمه ها به لحاظ مضمونی چنددسته می شوند؟
در پژوهشی که از سال ها پیش شروع شده است و هم اکنون در حال ضبط برخی آثارنمونه آن توسط مؤسسه آفرینش های هنری آستان قدس هستیم، به 9شاخه موضوعی رسیدیم که به نیت امام رضا(ع) دو تا در یک بخش ادغام و شد هشت شاخه.
آن مورد ادغام شده «چاووش ها و سلام ها» هستند و «توسل ها و مددخواهی ها»، «نیایش ها»، «مناقب»، «روایت های آوازی»، «تعاریف صحن و بارگاه»، «مراثی» و «دوبیتی ها»، باقی این شاخه ها را تشکیل می دهند. نواهای رضوی، دریایی هستند.
ما از سراوان بلوچستان تا باجگیران و ارومیه، توسل و سلام داریم، نیایش و ستایش داریم، یا به شعر خانقاه که نگاه می کنیم، می بینیم، حتی بخشی از آن به عنوان تبرک نام امام رضا(ع) به کوره های ذکر دراویش راه یافته است. در این مجموعه همه جور مرام و مسلک می بینیم. اینجا شیعه و سنی نداریم. همه امام رضایی هستند و او را ستایش می کنند. جدیدا هم قوالی رضوی شروع شده است.
این قوالی رضوی خودجوش شروع شده است؟
نه. موضوع بیشتر قوالی های مسلمانان، ستایش خدا و مدح و نکوداشت حضرت محمد (ص) و امام علی (ع) است و به ندرت قوالی با موضوعات دیگر خوانده می شود. مؤسسه آفرینش های هنری در طرحی ابتکاری، زمینه قوالی رضوی را فراهم کرد؛ اتفاقی که تا پیش ازاین نه در ایران و نه در جایی دیگر نیفتاده بود.
به این ترتیب با دعوت از جمعی از قوالان افغانستان به مشهد و انتخاب اشعار پرمغز رضوی، نخستین قوالی های رضوی در استودیوی این مؤسسه متولد شدند. خروجی این طرح ابتکاری، 10 قوالی شنیدنی با موضوع رضوی است.
اشاره کردید به پروژه ضبط نواهای رضوی؛ در قالب این طرح چند نوا ضبط شده است؟
نزدیک به هزارو200 دقیقه ضبط کردیم اما تعداد دقیقش الان مشخص نیست. در نوبت اول گردآوری و بازخوانی نواهای رضوی، 80 نغمه در آواهای رضوی ایران پیدا کردیم و در این دوره آخر هم 92 نوا گردآوری شد. حدود 300 نوا ضبط کرده ایم.
نوایی هم داریم که زنان آن را خوانده باشند؟
نه، اما جایشان حسابی خالی است. الان زن مذهبی خوان خیلی کم داریم. درگذشته البته خیلی زیاد بوده اند و به آن ها «آتو» گفته می شد. الان آتو نداریم. افرادی که هستند، حالت به روزی دارند که نمی توان به آن ها نوا خوان قدیمی اطلاق کرد.
باتوجه به اینکه این آواها از همه جای ایران گردآوری شده است، می توان تفاوتی میان آواهای رضوی خود خراسان با دیگر آواهای کشور برشمرد؟
بسیار؛ همان طور که فرهنگ های مختلف تفاوت دارد، این آواها هم تفاوت دارند. موسیقی هر قسمت حال و هوای خودش را دارد.
از نظر محتوا چطور؟ بیرون خراسان محتوا حول چه محورهایی است؟
موسیقی نواحی ما همراهی خوبی با مفاهیم رضوی داشته است و دارد. آن چیزی که من حس کردم این است: آن هایی که دورتر هستند، توسل و تضرع و بیان آرزوهایشان خیلی زیباتر است اما چون در خراسان به بارگاه امام نزدیک تر هستند، مضامین و شکل بیان نیز تفاوت می کند؛ مثلا اینجا روحیه این طور است که می گویند «آقا قربانت بشم»، اما آنجا می گویند «آقا می شه یه روز بیام ببینمت؟»
با این پیشینه، می توان «موسیقی رضوی» را در ایران تعریف کرد؛ امری که متأسفانه مغفول مانده است. موسیقی رضوی لطافت ها و قشنگی هایی دارد که باید معرفی شود. متأسفانه نسبت به موسیقی به ویژه در اینجا حساس هستند. جلوه مثبت موسیقی در همین نواهای رضوی است. نباید با نفی شاخه های فرهنگی، زمینه استحاله نسل جوان در فرهنگ های غیربومی را فراهم آوریم. ما ضربات سنگینی از همین جا خوردیم.
جوانی که نتواند معنویت موسیقی خودش را بفهمد، می رود دنبال چیزهای ناشایست؛ آنجا دیگر نمی توانیم بگوییم چرا؛ چون خودمان سبب شده ایم.جالب است که در مناقب، برخی مناقب محض هستند، یک سری مناقب ضمنی، مثلا یک ترانه عروسی هست اما وسطش اسم امام می آید و می گوید «ای امام رضا(ع) جوان ها را به مراد دلشان برسان!» این خیلی قشنگ است و اثرگذار. ما هم اگر می خواهیم به نوجوانان امروز چیزی از فرهنگ رضوی یاد بدهیم، باید این زوایای پنهان را نشانش بدهیم.
صحبتمان با اثرگذاری و فرهنگ سازی امام رضا(ع) شروع شد؛ آن را با نظر شما تمام کنیم درباره اثرات تدوین و تعریف موسیقی رضوی.
موسیقی رضوی در ایران و در فرهنگ اقوام این کشور است و باید آن را ارج بنهیم. باورهای رضوی مردم فراتر از اندیشه ما هستند و نمی توان آن ها را ندید. با شروین گودرزی که در دفتر مطالعات منطقه ای یونسکو فعال است، صحبت می کردیم. گفتند حاضریم از جمع آوری این نواها و نغمه ها حمایت کنیم؛ به این دلیل که نوعی فرهنگ است که ویژه است و مربوط به ایران است. می گفت چون یک اثر ویژه است و مربوط به شخصیتی محترم در ایران و جهان است، می تواند به عنوان بخشی از میراث معنوی ثبت و ضبط شود.
همین امر باید برای نقاره خوانی اتفاق بیفتد. به باور من، آیین نقاره خانه و صدایش، تنها پرچم صوتی جهان شیعه است که بایستی به ثبت جهانی برسد. نباید به این دلیل که واژه موسیقی برای برخی حساسیت زاست، به آن بی توجه باشیم. 3هزار رساله خطی درباره موسیقی ایران در جهان هست که تمامش بعد اسلام نوشته شده و همه هم توسط کسانی که هم علم مذهبی داشتند و هم علم موسیقی. مثل رساله ای که ابوعلی سینا نوشته است که خودش پیرو حضرت علی(ع) است. رساله میرزا مبینا در قرن 11 از زبان حضرت علی(ع) در تعریف موسیقی جمله آورده است.
یا گفته های امام جعفر صادق(ع) درباره علم ایقاعات هست؛ اینجا می بینیم که بزرگان دینی ما چه علم عظیمی درباره موسیقی دارند. حرف این است که کلامی را که به عنوان ستایش رضوی بیان شده است، نمی شود حرام شمرد، چون در خدمت تبلیغ دین است. متأسفانه تعدادی از خوانندگان ارزشمندی که در این مجموعه هنرنمایی کرده بودند، در پروسه جمع آوری و تولید این نواها از دنیا رفته اند.
این گنجینه شفاهی در واقع گوشه ای از فرهنگ موسیقی ایران اسلامی است که با تداوم پژوهش، گردآوری و ثبت و ضبط و انتشار قطعات بیشتر، به عنوان میراثی ماندگار برای نسل های آینده به یادگار خواهد ماند. ضمن اینکه می توانیم از ظرفیت موسیقایی عاشیق های آذربایجان، بکتاشی های ترکیه، از هنرمندان پاکستان و یکی دو منطقه دیگر استفاده کنیم و آن ها را وارد عرصه نواهای رضوی کنیم؛ کوچک ترین اثر این اقدام، گسترش فرهنگ رضوی است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
