طبیب و عطار سنتی محله مصلی 
مسیر سرسبز صنعت در خیابان کاظمیه یک 
مسجد ۱۵۷ ساله سجادیه هنوز سقفی چوبی دارد
مسجد سجادیه؛ مسجدی بااصالت و وقفی در کوچه تاریخی آب‌میرزاست؛ کوچه‌ای که به‌دلیل ایجاد آب‌انباری بزرگ در آن، لقب مالکش را که یکی از بزرگان سادات رضوی بوده، به خود گرفته است.
در یکی از کوچه‌های قدیمی اطراف حرم امام‌رضا (ع)، مسجدی بااصالت به یادگار مانده که نمادی از سنت وقف است. مسجد سجادیه از اندک‌مساجد سقف‌چوبی شهرمان در کوچه تاریخی آب‌میرزاست؛ کوچه‌ای که به‌دلیل ایجاد آب‌انباری بزرگ در آن، لقب مالکش را که یکی از بزرگان سادات رضوی بوده، به خود گرفته است.
به‌جز آن، مسجد سجادیه در نزدیکی منزل آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی در محله بالاخیابان بوده است که از چهره‌های مطرح دینی و انقلابی ساکن کوچه شیرازی ۹ به شمار می‌رود.
پایگاه قدیمی ایمان و خاطره
وارد مسجد یک‌ونیم‌سده‌ای سجادیه در کوچه آب‌میرزا که می‌شویم، گویی به همان سال‌های دور سفر می‌کنیم. هنوز همان سبک و سیاق قدیم پابرجا و چوب‌های سقف عیان است. جالب است با وجود تغییرات آب‌وهوایی در گذر زمان، استوار مانده‌اند و قرار است ظاهر آن نیز به همین شکل باقی بماند.
حبیب هاشمیان، متولد ۱۳۴۲، یکی از کلیدداران مسجد و فرزند یکی از مغازه‌داران قدیمی محله است. پدر و عموی او سال‌ها در همین محدوده بستنی‌فروشی و خواربارفروشی داشته‌اند.
این کاسب قدیمی می‌گوید: مسجد در گذشته، صبح و ظهر و شب میزبان نماز جماعت بود و نام‌هایی، چون آیت‌الله واله، حاج‌آقای تهرانی و حاج‌آقای قدمگاهی به‌عنوان امامان جماعت در حافظه اهالی مانده‌اند.
او به منزل آیت‌الله شیرازی که در نزدیکی مسجد قرار داشت، اشاره می‌کند و می‌افزاید: آنجا محل تجمع مردم و آغاز راهپیمایی‌ها در روز‌های انقلاب بود. مسجد سجادیه هم در آن سال‌ها یکی از پایگاه‌های مهم انقلابیون به شمار می‌رفت و شبانه‌روز پررفت‌وآمد بود.
دنبال تاریخ مسجد را که می‌گیریم، به متولی امروز آن، حاج‌مرتضی وفایی، می‌رسیم. گرچه سن‌وسالی از او رفته است و تمایل زیادی به صحبت‌کردن ندارد، بالاخره چند جمله‌ای همراه می‌شود.
طبق گفته‌های او، اولین جرقه وقف این بنا به سال ۱۲۹۰قمری بازمی‌گردد؛ زمانی که حاج‌محمد حدادیزدی تصمیم گرفت یک دربند مغازه را وقف کند.
وفایی می‌گوید: در سال ۱۲۹۳قمری، فردی دیگر به نام کربلایی‌کاظم گیوه‌دوز که گویا از دوستان واقف اول بوده است و به قصد زیارت به مشهد آمده بود، تصمیم به کار خیری می‌گیرد.
او هم سه باب مغازه و یک حیاط را در مجاورت مغازه قبلی می‌خرد و وقف می‌کند. هرکدام از این دو واقف در همان سال وقف‌نامه‌ها را در حضور اهالی محل نوشتند و امضا کردند، ولی، چون تعداد ملک‌های وقفی کربلایی‌کاظم بیشتر بوده، حاج‌حدادیزدی موافقت کرده است، تولیت به ورثه کربلایی‌کاظم برسد.
طبق صحبت‌های متولی کنونی، درواقع مسجد امروزی روی چهار دهنه مغازه قرار گرفته است.
درآمد مغازه‌ها باید صرف روضه‌خوانی و عزاداری محرم و رسیدگی به مسجد شود اما پاسخگوی هزینه‌ها نیست
تداوم وقف و تولیت
از راه‌پله مسجد که بالا می‌رویم، روی دیوار آبدارخانه نقلی آن، یک قاب عکس نصب است. مجید هاشمیان، دیگرکلیددار مسجد که ما را همراهی می‌کند، می‌گوید: عکس مربوط به مرحوم مش‌رجب، متولی سابق مسجد، است که خانه‌اش پشت خانه عمویم قرار داشت. درواقع این دو پسرعمو، تنهاقدیمی‌های باقی‌مانده در کوچه آب‌میرزا هستند.
تولیت این موقوفه با توجه به نیت واقفان به‌شکل سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است؛ به‌طوری‌که نسل‌های پسر خانواده متولی می‌شوند. اینها را حاج‌آقای وفایی می‌گوید که تاکنون ۴۶ سال متولی وقف بوده است و ادامه می‌دهد: خانواده کربلایی‌کاظم که از اجداد پدرم هستند، طی دهه‌ها متولی مسجد بوده‌اند و پس از آنها هم مرحوم رجبعلی وفایی، پدرم، این مسئولیت را بر عهده داشت.
البته او یادآوری می‌کند: در گذشته که هنوز شناسنامه وجود نداشت، پیش می‌آمد که نام فامیلی فردی با اجدادش متفاوت باشد؛ هرچند که نام و نسب واقفان در اسناد وقف موجود است. از طرفی، آن زمان وقف‌نامه‌ها با حضور اهالی محل نوشته و در آنها حتی قید شده است که این املاک از مالیات معاف باشد.
حال‌وهوای امروز کوچه مسجد
اگر بخواهیم ردپای تاریخ را در کوچه‌ای بگیریم که مسجد در آن قرار دارد، به روزگاری می‌رسیم که اهالی از حدود ۱۷۰ پله آب‌انبار، کوزه‌به‌دست پایین می‌رفتند و آبی گوارا و خنک برداشت می‌کردند که تا یکی‌دو روز در خانه‌شان دوام بیاورد. این آب‌انبار در سال‌های پایانی دوره قاجار در همسایگی خانه‌باغ شجاع‌الدوله ایجاد شده بود، اما تغییر بافت در کوچه مسجد سجادیه حال‌وهوای امروز آن را ساخته است.
حبیب هاشمیان با افسوس می‌گوید: نمازگزاران چندانی به اینجا نمی‌آیند. زیرا با گذشت زمان و تغییر بافت محله، بسیاری از ساکنان قدیمی هجرت کرده‌اند. این روز‌ها فضای حاکم در کوچه، شلوغی، ترافیک و حضور زائران غیرایرانی است که آنها هم اداکردن نماز در حرم امام‌رضا (ع) را به مساجد اطراف ترجیح می‌دهند.
او ادامه می‌دهد: تغییرکاربری بیشتر خانه‌های قدیمی و همسایه مسجد به مسافرخانه و ساختمان‌های اقامتی برای پذیرایی از زائران به‌کلی بافت اینجا را تغییر داده است. یکی از آنها همین امروز در مجاورت مسجد فعال است. در جنب دیگر مسجد نیز حسینیه‌ای هم‌نام با مسجد ساخته شده است که ارتباطی باهم ندارند.
خانه پدری هاشمیان هم سال‌ها در همین محل بوده است، این خانه همچنان پابرجاست و اگر دوستی یا آشنایی برای زیارت به مشهد بیاید، با مهمان‌نوازی در آن پذیرایی می‌شود.
طبق وقف‌نامه، درآمد مغازه‌ها باید صرف هزینه‌های روضه‌خوانی و عزاداری ماه محرم و رسیدگی به مسجد شود، اما مبلغ عایدی از آنها، امروز نه‌تنها پاسخگوی هزینه‌های اساسی مسجد نیست، بلکه فقط صرف کار‌های کوچک مانند نقاشی یا امور روشنایی می‌شود.
وفایی، متولی وقف، می‌گوید:، چون مغازه‌داران سرقفلی دارند و ما فقط از عرصه پول می‌گیریم، درآمدمان بسیار ناچیز شده است؛ به‌گونه‌ای که هر مغازه فقط سالانه دویست تا سیصد هزار تومان اجاره می‌پردازد و مجموع آنها به ۲ میلیون تومان هم نمی‌رسد. تعیین مبلغ هم با تشخیص کارشناس اداره اوقاف است. البته پیگیر هستند با کمک شهرداری نمای بیرون را بدون اینکه فضای داخلی‌اش دستخوش تغییر شود، بازسازی کنند.
* این گزارش پنج‌شنبه ۶ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۶۰۳ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
