پینگپنگبازهای نامآور مسجد ابوالفضلی 
صفر تا صد جاروبافی در محله تلگرد 
یادگارهای وزیرنظام در مشهد
در میان رجالی که در دوره قاجار به مقام «نایب‌التولیه» در آستان‌قدس‌رضوی رسیدند، میرزافضلالله وزیرنظام، نامی شناخته شده است که به‌دلیل سوابق مؤثر در توسعه عمرانی و سازمانی حرم مطهر، موقعیت خوبی در پیشینه این مکان مقدس دارد.
گزارش‌های مربوط به فعالیت‌های وزیرنظام در بسیاری متون مربوط به تاریخ مشهد، مانند «فردوس‌التواریخ»، اثر ملاعلی بسطامی، و «مطلع‌الشمس»، اثر محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، ثبت و ضبط شده است.
وزیرنظام بین سال‌های ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۲ قمری، وزارت خراسان را در دوره حکومت «فریدون‌میرزا فرمانفرما» برعهده داشت و هم‌زمان متولی‌باشی آستان‌قدس‌رضوی هم بود؛ با این حال، سوابق سیاسی و نظامی میرزافضلالله به دوران حضورش در خراسان منحصر نمی‌شود؛ او در کارنامه فعالیت‌های خود حکومت قم و دو دوره وزارت آذربایجان را هم دارد که از نظر سیاسی و نظامی، مراحل مهمی از زندگی او را در بر می‌گیرد.
در این نوشتار می‌خواهیم به بررسی زندگی و اقدامات او، به‌ویژه در دوران حضورش در مشهد مقدس و برعهده داشتن سمت متولی‌باشی آستان‌قدس بپردازیم؛ امید که مانند همیشه همراهی‌مان کنید.
پدربزرگ غلامحسین بنان
میرزافضلالله وزیرنظام، پسر میرزااسدالله وزیرلشکر، اصالتا از اهالی منطقه «نور» در مازندران بود و به‌همین‌دلیل، به «نوری» شهرت داشت. برادرش، میرزاآقاخان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه، از رجال عصر ناصری بود و به‌دلیل دخالت مستقیم در به شهادت رساندن امیرکبیر، شخصیت خوش‌نامی به حساب نمی‌آمد.
فرزند میرزافضلالله، میرزاکریم‌خان بنان‌الدوله، پدر موسیقی‌دان مشهور معاصر، «غلامحسین بنان»، بود. رابطه خونی و خانوادگی میرزافضلالله با میرزاآقاخان، چه در زمان حیات و چه پس از مرگ وی، برای وزیرنظام دردسرساز و توأم با گرفتاری‌های متعدد بود و شاید اسباب کم‌توجهی و تخفیف وی در آثار تاریخی شد.
با این حال، میرزافضلالله کیاستی خاص در اداره امور داشت و این را در دوران وزارت آذربایجان بین سال‌های ۱۲۶۹ تا ۱۲۷۰ و ۱۲۷۳ تا ۱۲۷۵ قمری نشان داد. بار اول وزیر حمزه‌میرزا حشمت‌الدوله بود و بار دوم، مسئولیت وزارت فیروزمیرزا را عهده‌دار شد.
میرزافضلالله هم‌زمان با مسئولیت سیاسی و حکومتی، وظایف نظامی هم داشت و پیش از آنکه به عنوان متولی‌باشی آستان‌قدس منصوب شود، لقب «وزیرنظام» را دریافت کرده بود.
محمدجعفر خورموجی، نویسنده کتاب «حقایق‌الاخبار ناصری»، سال انتصاب وزیرنظام در خراسان را ۱۲۷۰قمری ثبت کرده است.
محمدتقی سپهر هم در «ناسخ‌التواریخ» ذیل بررسی حوادث سال۱۲۷۰قمری می‌نویسد: «شاهزاده فریدون‌میرزا فرمانفرما به جای برادر اعیانی خود، سلطان‌مراد‌میرزا حسام‌السلطنه، فرمان‌گذار مملکت خراسان گشت و بر حسب فرمان، برادر صدراعظم، میرزافضلالله وزیرنظام، وزارت خراسان یافت و خدمه بقعه متبرکه و قبه مبارکه حضرت‌رضا -علیه الصلوه و السلام- و نظم خدام و ضبط موقوفات آن روضه عرض درجات را نیز متولی آمد و جماعتی از لشکر تا توپخانه و قورخانه مأمور سفر خراسان شد.»
میرزافضلالله وزیرنظام، همراه با کاروان فریدون‌میرزا، روز نُهم رجب سال۱۲۷۰قمری (۱۸فروردین ۱۲۳۳خورشیدی) وارد مشهد شد و زمام امور را به دست گرفت. به این ترتیب، دوران متولی‌باشی وزیرنظام در مشهد آغاز شد.
وضعیت خاص مشهد و آستان‌قدس
همان‌طور که اشاره کردیم، میرزا فضل‌الله وزیرنظام حدود دو سال متولی‌باشی آستان‌قدس‌رضوی بود. زمانی که او برای انجام مأموریتش به مشهد رسید، این شهر به‌دلیل حاشیه‌ها و اتفاق‌های ناشی از برکناری و قتل امیرکبیر و به‌هم‌ریختگی اوضاع اداری، وضع چندان مطلوبی نداشت.
شرایط سازمانی هم به‌دلیل برخی بدبینی‌ها گرفتار نابسامانی و بسیاری از ساختمان‌های اماکن متبرکه دچار آسیب‌دیدگی و نیازمند مرمت و بازسازی بود. در‌همین‌حال، وضعیت به وجود‌آمده باعث برخی سوءاستفاده‌های مالی می‌شد که جلوگیری از آنها، گاه بسیار سخت و توأم با گرفتاری‌های فراوان بود.
وزیرنظام بلافاصله پس از ورود به مشهد، دست به فعالیت‌های گسترده عمرانی زد و کوشید تا‌حد‌امکان در تغییر وضعیت مفید باشد. او در این مسیر کاردانی فراوانی از خود نشان داد و توانست با روشی منطقی و مبتنی بر توسعه سازمانی، دست به ایجاد تغییرات پایدار در آستان‌قدس‌رضوی بزند. وزیرنظام به مدیریت گام‌به‌گام اعتقاد داشت و به‌دنبال تغییر ناگهانی که باعث گسیختگی امور می‌شد، نبود.
او می‌دانست که برای ایجاد تغییر پایدار، نیازمند جمع‌آوری اطلاعات حال و گذشته و البته تسلط ویژه بر این حوزه و سوابق موجود در امور مالی است. به‌همین‌دلیل کار خود را در آستان‌قدس‌رضوی با مطالعه و پیمایش میدانی آغاز کرد تا بتواند برنامه‌ای منسجم برای تغییرات مد‌نظرش داشته باشد.
سرای وزیرنظام در سال ۱۳۵۳-عکاس علی‌اصغر ناصری
شروع تکاپو در عرصه توسعه
بر‌اساس گزارش فاضل بسطامی در «فردوس‌التواریخ»، وزیرنظام پس از یک بازدید چندروزه از اماکن متبرکه و همین‌طور تأسیسات شهری مجاور آن، سیاهه‌ای از نیاز‌های عمرانی فوری تهیه کرد و با دستور وی، بلافاصله کار بازسازی آغاز شد. با مدیریت وزیرنظام، ابتدا سنگ‌فرش کف صحن عتیق و صحن‌نو به‌صورت کلی تعویض شد.
سنگ‌های قدیمی مسطح نبودند و زائران، به‌ویژه کسانی که سن بالایی داشتند، برای راه رفتن روی آن با مشکل روبه‌رو می‌شدند. همچنین هم‌زمان با این تغییر، برخی خرابی‌ها که از زمان شورش سالار باقی مانده بود نیز تعمیر و مرمت شد.
سنگ‌های قدیمی مسطح نبودند اما با مدیریت وزیرنظام سنگ‌فرش کف صحن عتیق و صحن‌نو تعویض شد
سقاخانه صحن عتیق را که در وضع بدی قرار داشت، دوباره احیا کردند و برای تأمین آب مورد‌نیاز مهمان‌سرای حضرتی، شعبه‌ای از قنات سناباد را به سمت آن بردند. صحن نو که در حال طی کردن مراحل پایانی تزیینات خود بود، با پیشنهاد وزیرنظام، صاحب حوض بزرگی شد.
گلدسته‌های مسجد گوهرشاد را که به‌دنبال برخی حوادث طبیعی و نیز درگیری‌های نظامی دچار خرابی شده بود، دوباره بازسازی و مرمت کردند. وزیرنظام که خود اهل‌مطالعه و تحقیق بود، در پی بازدید از کتابخانه، دستور سازمان‌دهی مجدد و تعمیر محل آن را صادر کرد و این‌کار در مدت کوتاهی به انجام رسید.
ترمیم و توسعه بافت اطراف حرم‌مطهر
با این حال فعالیت‌های عمرانی وزیرنظام به تعمیر اماکن متبرکه محدود نشد؛ او به زیباسازی فضای اطراف حرم‌مطهر و رونق فعالیت‌های اقتصادی در آن نیز علاقه‌مند بود.
با تدبیر او، کاروان‌سرایی متروک واقع در ضلع شمالی بالاخیابان را خراب کردند و به‌جای آن مغازه ساختند و اجاره دادند؛ درآمد حاصل از این اقدام صرف تأمین روشنایی بیشتر برای حرم‌رضوی شد که به عقیده وزیرنظام، کمبود و کسری فراوانی داشت.
وی پس از بازدید از مسجد محرابخان، دستور بازسازی و ترمیم این مسجد قدیمی را صادر کرد؛ اقدامی که می‌توانست نقش مهمی در چشم‌نوازی معماری و شهرسازی اطراف حرم‌مطهر در ضلع شمال و شمال‌غربی آن داشته باشد.
وزیرنظام که ایجاد بازار را در رونق فعالیت‌های شهر و بهبود فضای کسب‌و‌کار بسیار مؤثر می‌دانست، زمینی در حاشیه شمالی صحن عتیق را به بازار فیروزه‌تراشان اختصاص داد و در ضلع جنوبی بالاخیابان در مکان فعلی صحن جمهوری‌اسلامی، دست به ایجاد بازار بزرگی زد که بعد‌ها به «سرای وزیرنظام» مشهور شد و تا اواسط دهه۱۳۵۰خورشیدی نیز پابرجا بود.
افزون بر اینها او دستور داد وضعیت ظاهری بالاخیابان و پایین‌خیابان که به‌دلیل تصرفات غیرمجاز برخی کسبه و بی‌توجهی به وضعیت نهر و درختان اطراف آن، اصلا شرایط خوبی نداشت، تصحیح شود. به‌دنبال دستور وزیرنظام، از فضا‌های اشغال‌شده اطراف نهر خیابان، رفع تصرف شد و کناره‌های دو طرف خیابان را با استفاده از سنگ و ساروج به شکل آبرومندی تزیین کردند.
نکته جالب‌توجه در اقدام‌های وزیرنظام را باید توجه و تمرکز او به هماهنگی میان بافت اطراف حرم‌رضوی با معماری و جایگاه حرم‌مطهر در شهر مشهد دانست. تغییرات، مرمت‌ها و توسعه‌های انجام گرفته تماما در‌راستای تقویت ساختار سنتی و مبتنی بر فرهنگ و اقتصاد زیارت در بافت اطراف حرم‌مطهر‌رضوی بود.
وزیرنظام پیش از آنکه نتیجه فعالیت‌های خود را ببیند، در ذی‌القعده سال (تیر سال۱۲۳۵خورشیدی) به پایتخت فراخوانده شد. او شانزده سال بعد در ۱۲۵۱خورشیدی، در تهران درگذشت.
* این گزارش چهارشنبه ۵ شهریورماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۶۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
