جشن قهرمانی مهسا آدینهزاده در شب تولدش 
خواهران طلایی کاراتهکار 
میل اخنگان؛ برج آرامگاهی در شمال شرقی توس
میل اخنجان یا اخنگان یک میل یا برج آرامگاهی است که در شمال شرقی ولایت توس عهد تیموری و در مجاورت روستای اخنگان ساخته شده است؛ روستایی که در کناره جاده توس به پاژ واقع شده و در قرون هفتم تا اوایل نهم هجری از رونق زیادی برخوردار بوده است و همین باعث شده است یکی از بنا‌های شاخص ولایت توس قدیم در مجاورت آن ساخته شود.
این بنا که ترکیبی از آجر و معرق کاشی است، در‌واقع یک برج آرامگاهی به ارتفاع هفده متر است که بر روی سکویی مدور با هشت نیم‌ضلعی قرار گرفته است. این بنا در ۲۰خرداد سال۱۳۲۱ با شماره۳۴۱ توسط سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران به ثبت ملی رسیده است و امروز دقیقا ۸۴سال از آن روز می‌گذرد.
نقش بنا‌های آرامگاهی در دوره تیموری
ساخت آرامگاه‌ها بسیار موردتوجه سلاطین و صاحب‌منصبان تیموری بوده است، به‌گونه‌ای که در گوشه‌کنار قلمرو آنان آرامگاه‌هایی سر برآورده و به شیو‌های زیبا به تزیین آنها پرداخته شده است. بنا‌های آرامگاهی دوره تیموری در ایران و مناطق تحت‌سلطه آنها، شامل برج‌ها، گنبد‌ها و بنا‌های چهارطاقی هستند که به‌طور گسترده در معماری این دوره دیده می‌شوند. از جمله برج‌های آرامگاهی تیموری می‌توان به برج اخنگان اشاره کرد.
این بنا‌ها نقش مهمی در نشان‌دادن قدرت، عظمت و ذوق هنری این دوره داشته و معمولا با الهام از برج‌های دوره قبل و با استفاده از اشکال هندسی مانند هشت‌ضلعی ساخته شده‌اند و علاوه‌بر‌این با استفاده از نقاشی‌ها، کاشی‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها و تزیینات متنوع دیگر، به زیبایی و شکوه بیشتری آراسته شده‌اند.
اطلاعات فرانسوی از برج قدیمی
برج یا میل اخنگان در فاصله ۲۲کیلومتری شمال مشهد واقع شده است.
علی‌اصغر مقری در کتاب «بنا‌های تاریخی خراسان» وقتی به برج یا میل اخنجان رسیده، چنین نوشته است: «نمای خارجی این برج آجری هشت‌ضلعی است و دارای گنبدی مخروطی شکل به‌صورت ترک‌ترک از نوع گنبد‌های رک است. آجرکاری آن بسیار هنرمندانه و به اشکال گوناگون هندسی است.
این برج دارای سه در ورودی است. ارتفاع آن حدود چهارده متر و در داخل سنگ قبری به طول ۱۱۰ و عرض پنجاه و ارتفاع چهل سانتی‌متر وجود دارد که با خط ثلث و نسخ نقر شده ولی خواندن آن میسر نیست. در حاشیه زیر سقف محل کتیبه‌ای که احتمالا بر روی کاشی نوشته بوده باقی است ولی اکنون این کتیبه و در نتیجه کاشی‌ها از بین رفته است. روی‌هم‌رفته برج اخنجان یکی از بنا‌های قرن نهم هجری قمری است ولی اطلاعات چندانی در‌مورد چگونگی و تاریخ دقیق آن در دست نیست.»
آنچه او توضیح داده در‌واقع مربوط به‌پیش از مرمت این بناست و حالا می‌دانیم که ارتفاع ستون استوانه‌ای میل اخنگان ۱۳.۷متر و بلندی کلاهک عرق‌چینی که روی آن قرار گرفته در حدود ۴.۲متر است. اطلاعات بیشتر را باید از آندره گدار، باستان‌شناس مطرح فرانسوی، گرفت که در اواخر دهه اول قرن گذشته، هم‌زمان با دورانی که برای ساخت آرامگاه فردوسی در منطقه توس حضور داشته، برای کشف گوشه‌ای از تاریخ این بنا تلاش‌های بسیاری کرده است.
او در کتاب «آثار ایران»، تألیف آندره گدار، یدا گدار و ماکسیم سیرو و ترجمه ابوالقاسم سروقد مقدم، میل را با نام میل آهنگان معرفی کرده و نوشته است: «برج آهنگان، واقع در حدود بیست‌کیلومتری شمال مشهد، می‌تواند جزو گروه آرامگاه‌ها و مراقدی باشد که برج رادکان شرقی، برج کاشمر و برج کلات نادری در ایران از آن جمله‌اند. ولی این‌گونه بنا‌ها ریشه در ترکستان دارد و مشهورترین نمونه آنها یعنی گور میر در آنجاست. میل آهنگان بنایی است آجری که از داخل هشت‌گوشه و از خارج مدور می‌باشد.
در پیرامون بنا هشت نیم‌ستون آن را آذین کرده‌اند. بر فراز آن گنبدی قرار دارد که دارای تزییناتی ساده است و بامی که پوشش اصلی بناست. میل آهنگان دارای یک در و دو پنجره است. در داخل بنا نقش و نگاری دیده نمی‌شود، ولی در خارج، دیوار، نیم‌ستون‌ها و بام با کاشی آذین شده‌اند. کاشی‌های قسمت تحتانی یعنی تا کتیبه نواری‌شکل و کاشی‌های قسمت فوقانی یعنی تا ابتدای کنگره‌ها، به‌طورکلی به شکل گل هستند ولی نقوش ستاره‌ای‌شکل و صلیبی نیز دیده می‌شود.»
او توضیح داده است که «کاشی‌ها تا ارتفاع پلکان به‌کلی از میان رفته‌اند ولی چندتایی هنوز در قسمت بالا برجای‌مانده‌اند.
آنها به رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای هستند و به‌طور متناوب نصب شده‌اند. در اطراف در، کاشی‌هایی وجود داشته به شکل مستطیل که از آنها جز آثاری بر روی ملات چیز دیگری باقی نمانده است. ستون‌ها دارای حاشیه‌ای هستند که در گذشته کتیبه‌ای از کاشی‌های مستطیل آن را آذین می‌کرده ولی از آنها حتی قطعه‌ای کوچک برجای نمانده است.
در بالای این تزیینات گروه‌هایی متشکل از دو برجستگی کوچک سه‌گوش که کنگره‌های حجیم بام را بر خود دارند بالا رفته‌اند. این کنگره‌ها مثل کنگره‌های میل رادکان کاشمر کلات نادری و بنای واقع در ترکستان مدور نبوده، بلکه آنها نیز مثلثی‌شکل‌اند.
آنها مزین به رشته‌های مضاعفی هستند که رنگ واحدی دارند در بالا به رنگ طبیعی سپس لاجوردی، آبی فیروزه‌ای و سرانجام آجر معمولی.» گدار در نهایت درباره تاریخ ساخت این بنا می‌گوید: «تاریخ احداث بنا نمی‌تواند خارج از عصر مغول یا تیموریان باشد و باتوجه‌به اینکه گل‌هایی که نمای خارجی بنا را زینت بخشیده‌اند، بیشتر به سبک دوره تیموریان شباهت دارد تا مغول. من تصور می‌کنم که بتوان میل آهنگان را با درصدی از احتمال متعلق به بانویی دانست که در عصر تیموریان در گذشته است.»
مقبره درون میل به دختری هندی تعلق دارد که برای زیارت امام‌رضا (ع) آمده و اینجا درگذشته است
یک زن که نمی‌دانیم کیست!
از میل یا برج اخنگان به نام‌های میل اخنجان، میل اخنجون، میل آهنگان و میل قمرالملک نیز یاد شده است، اما با هر نامی که آن را بخوانیم، وجود یک مقبره در دل آن باعث شده است که اخنگان در زمره بنا‌های آرامگاهی عصر تیموری قرار بگیرد. باوجود اینکه هویت شخص مدفون در این بنا مشخص نیست، داستان‌ها و نقل‌های متعددی در‌این‌باره ثبت و ضبط شده است.
یکی از این قول‌ها به اعتقاد مردم محلی برمی‌گردد که در قدیم معتقد بوده‌اند مقبره درون میل به دختری هندی تعلق دارد که برای زیارت امام‌رضا (ع) آمده و در اینجا درگذشته است، ازاین‌جهت به این بنا، آرامگاه دختر هندی می‌گفته‌اند. برخی هم او را خواستگار امام‌رضا (ع) می‌دانند.
آندره گدار باتوجه‌به تزیینات بنای میل، از جمله تزیینات فیروزه‌ای داخلی بنا که رنگ‌وبویی زنانه دارد، مقبره داخل آن را به یک زن نسبت داده است. او در کتاب «آثار ایران» تألیف آندره گدار، یدا گدار و ماکسیم سیرو، ترجمه ابوالقاسم سروقد‌مقدم، نوشته است: «سنگ قبر مکعب‌مستطیلی است، حجیم به رنگ خاکستری و از جنس سنگ‌های آهکی که هنوز در وسط بنا قرار دارد و ظاهرا سنگ مزار شخصیتی است که بنا را برای او ساخته‌اند، زیرا خطوطی که بر آن حک شده، مشابه کتیبه گچ‌بری دور گردن گنبد می‌باشد.
نوشته‌های روی سنگ علاوه بر اینکه بسیار بد ساخته شده از گزند ایام مصون نمانده، فرسوده ولا‌یقراء شده است. فقط قسمت‌هایی از آیات قرآنی بر آن قابل‌تشخیص است، ولی اهالی محل مدعی‌اند که اجدادشان بر آن کلمه «آهنگان» و «قمرالملک» را خوانده‌اند. نیز گفته می‌شود که آرامگاه متعلق به گوهرتاج، خواهر یا یکی از اقوام گوهرشاد همسر سلطان شاهرخ، می‌باشد. عده‌ای را نیز عقیده بر آن است که میل آهنگان برای آهنگان‌خاتون‌نامی ساخته شده که چیزی در مورد او نمی‌دانند.
بدیهی است که همه این مطالب غیر‌قابل‌اعتمادند و احتمالا گویای کمترین حقیقتی نیستند. با این‌همه در همه این گفته‌ها صحبت از یک زن است و نه یک مرد و به نظر می‌رسد که روایات محلی در این نکته صادق باشد، چرا که نقوش زنانه گل‌های مینایی که بنا را آذین کرده مؤید این نظر است.»
از این میان اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قول خواهر گوهرشاد بیگم (بانی مسجد گوهرشاد) را صحیح‌تر دانسته است و در سال‌های پس از انقلاب با نصب تابلویی مقبره میل اخنگان را به گوهرتاج منسوب دانسته است که البته مورد‌پذیریش بسیاری از پژوهشگران نیست.
بنایی از دوران ۲۰۰ساله شکوه توس
مهدی سیدی‌فرخد، پژوهشگر و خراسان‌شناس:
نام میل اخنگان از دو بخش میل و اخنگان تشکیل شده و ازآنجایی‌که این میل یا برج مقبره در روستای اخنگان قرار گرفته است، به آن اخنگان می‌گویند. اخنگان تلفظ فارسی این بناست که اعراب به آن اخنجان نیز می‌گفتند. میل‌ها که برج یا برج مقبره نیز نامیده می‌شوند، بنا‌هایی هستند که ارتفاعشان زیاد است و در مسیر شاه‌راه‌های قدیم ساخته می‌شده‌اند تا مسافر بتواند از دور مسیرش را تشخیص دهد.
جالب اینکه میل اخنگان بین شمال شرق شهر تابران توس یعنی محل دفن فردوسی و پاژ محل تولد فردوسی قرار دارد. فاصله بین آرامگاه تا روستای پاژ حدود هجده کیلومتر است که میل اخنگان دقیقا در نیمه‌راه این دو، یعنی در فاصله ۹کیلومتری از آرامگاه، قرار دارد.
ازاین‌جهت سازندگان این میل‌ها همیشه بر این نکته واقف بوده‌اند که این بنا‌ها یک جنبه راهنماگری دارد، اما این امکان نیز بوده است که از آن برای اهداف و کاربرد‌های دیگر نیز استفاده کنند. به‌عنوان‌مثال با دفن فردی در این بنا نام برج مقبره نیز بر آن نهاده شده است. اتفاقا در میل اخنگان فردی نیز دفن شده و سنگ قبر آن نیز کاملا مشهود است.
بنا بر مشاهدات موجود، بقایای استخوان آن شخص به‌طور کامل این موضوع را تأیید می‌کند؛ بنابراین ما می‌توانیم نام برج مقبره را هم بر میل اخنگان بگذاریم.
اصولا تمام بنا‌ها کتیبه‌ای برای خود دارند، اما ازآنجاکه در میل اخنگان هیچ کتیبه و نوشته‌ای باقی نمانده، اطلاعاتی در‌خصوص زمان ساخت و معمار آن وجود ندارد. جالب اینجاست که در منابع و متون تاریخی و ادبی هیچ صحبتی از این میل نشده و اطلاعات موثقی از آن در دست نیست، اما بر‌اساس شواهد و ظواهر و نظر به ویرانی‌های مغول در توس قبل از قرن هفتم و همچنین خالی‌شدن توس از سکنه در اوایل قرن۹ پس از حمله میران‌شاه تیموری، به‌احتمال فراوان این بنای در دوره دویست‌ساله بین این دو حمله ساخته شده که دوران بازسازی توس نیز بوده است.
حتی اگر این گمانه غلط باشد، به قطعیت می‌توان گفت که این میل پس از دوران مغول‌ها ساخته شده، زیرا این قوم قبل از گرویدن به اسلام مردگان خود را می‌سوزانده‌اند، اما پس از آشنایی با اسلام تصمیم می‌گیرند که برای مردگان خود مقابری بسازند که درعین‌حال که از معماری گذشته ایران الهام گرفته به چادر‌های محلی خود مغول نیز شبیه است.
* این گزارش سه‌شنبه ۲۰ خردادماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۰۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
