محله امیرالمؤمنین (ع)؛ یادگار قلعه روح‌آباد

محله امیرالمومنین (ع) در محدوده منطقه ۵ شهرداری مشهد در گذشته از چهار قلعه «روح‌آباد»، «محمود ملاحسن»، «حاج‌میرزا» و «ابراهیم‌آباد» تشکیل شده بود که قلعه روح‌آباد بخش محوری محله را به خود اختصاص می‌داد و بقیه بیشتر در حاشیه آن قرار داشتند. 

روح‌آباد که در انتهای خیابان شهیدشفیعی فعلی قرار داشت، برای مقابله با ترکمن‌تازی (حمله ترکمن‌ها) به معنای واقعی قلعه مانند بود و درِ چوبی بزرگی داشت که پشتش با کمک سنگی محکم می‌شد. حدود سال‌۱۳۵۲ که دیگر خبری از حمله راهزن‌ها و اقوام مهاجم نبود و امنیت نسبی بر فضای روستا‌های اطراف مشهد حاکم شده بود، روح‌آبادی‌ها قلعه را خراب و به زمین کشاورزی تبدیل کردند.

«قلعه محمود ملاحسن» نیز مدتی پس‌از قلعه روح‌آباد تخریب شد. قلعه سوم، «قلعه حاج‌میرزا»، آن‌سوی کال اقبال شرقی بود که هنوز بخش‌هایی از دیواره خشتی آن پابرجاست. «قلعه ابراهیم‌آباد» آخرین قلعه تخریب شده بود که حالا بخشی از آن به مرغداری تبدیل شده است.

پس‌از تخریب قلعه‌ها، کار کشاورزی رونق گرفت. کال اقبال شرقی تا‌حدود سال‌۱۳۷۰ آبی پاک و زلال داشت که برای کشاورزی استفاده می‌شد، اما به‌تدریج پر از آشغال و پساب شد تا اینکه اوایل دهه نود، شهرداری، کال اقبال شرقی را سامان‌دهی و بستر و دیواره‌هایش را بتنی کرد.

این محله گرچه از حدود سال ۱۳۵۵ به تدریج در محدوده شهری قرار گرفت، اما عملا از سال ۱۳۷۶ شکل شهر به خود گرفت و پیش از آن بیشتر ترکیبی روستایی داشت.

محله امیرالمومنین (ع) اکنون به همراه محلات شهیدآوینی و نیزه در میان مردم به «گلشهر» شناخته می‌شود.

گلشهر در دوران صفویه در منابع تاریخی به نام کلشان و بعد کلشون و سپس گلشهر خوانده شده است. روستای گلشهر، مزرعه‌ای ۱۳۳ هکتاری و از موقوفات میرزا محسن رضوی (داماد شاه عباس) بوده که در سال ۱۰۵۳ هجری قمری وقف اولاد ذکور شده است.

به گفته امیرسرکشیکی از نوادگان میرزامحسن رضوی و از مالکان فعلی گلشهر، در سده اخیر و اندکی پیش از انقلاب اسلامی این محدوده کماکان کلشون خوانده می‌شده است. اندکی قبل از انقلاب اسلامی و هم بعد از آن آقای طاهر احمدزاده (مالک تلگرد و اولین استاندار خراسان پس از انقلاب) قسمتی از این مزرعه را خیابان کشی و به اهالی مشهد واگذار کرد، که به گلشهر مشهور شد، اما بعداً اعقاب واقف بخشی از آن را متصرّف شدند، که عبارتند از خاندان‌های سرکشیکی، صفوی‌پور و اخلاقی.

محدوده گلشهر بعد از انقلاب اسلامی و هجرت وسیع افغانستانی‌ها به خراسان و مشهد مورد توجه آنها قرار گرفت و اکنون در میان مشهدی‌ها به «کابل‌کوچولو» نیز معروف است.

بافت

محله امیرالمومنین (ع) ۲۱۷ هکتار مساحت دارد و بیش از ۳۲ هزار و ۳۰۰ نفر را در خود جای داده است. گرچه نسبتِ مساحت به جمعیت محله مناسب به نظر می‌رسد، چون بخش وسیعی از محله امیرالمونین (ع) زمین کشاورزی است و تنها ۲۹ درصد محله کاربری مسکونی دارد، تراکم جمعیت در آن بسیار زیاد است و در بخش‌هایی از محله به بیش از ۶۰۰ نفر در هر هکتار می‌رسد.

به طور میانگین در هر هکتار محله امیرالمومنین (ع) ۱۴۹ نفر سکونت دارند که حدود ۳ برابر میانگین شهری مشهد است. کاربری حدود ۶۴ درصد مساحت محله امیرالمومنین (ع) باغات و کشاورزی، ۲۹ درصد آن مسکونی و ۲ درصد آن نیز تجاری است. بیشتر خانه‌های محله کمتر از ۳ طبقه و ریز دانه است. قولنامه‌ای بودن بسیاری از خانه‌های این محله بر مشکلات شهرداری برای خدمت‌رسانی افزوده است.

محله امیرالمومنین (ع) از محلات کمتر برخوردار مشهد است و ساکنان این محله مشکلات بسیاری در حوزه شهرنشینی دارند. شغل بیشتر ساکنان محله امیرالمومنین (ع) کارگر ساختمانی و کارگر فصلی است و بسیاری از ساکنان این محله نیز مانند محلات همجوار آن مهاجر و تبعه افغانستانی هستند.

نرخ باسوادی در محله امیرالمومنین (ع) بسیار کمتر از میانگین شهری است که دلیل آن مهاجر بودن بیشتر ساکنان این محله است.

دسترسی

محله امیرالمومنین (ع) به خطوط مترو دسترسی ندارد. پراکندگی خطوط اتوبوس نیز در این محله چندان مناسب نیست. تنها در خیابان شهید شفیعی سه ایستگاه اتوبوس قرار دارد که نسبت به جمعیت و وسعت محله کافی نیست و بسیاری از ساکنان به ویژه در خیابان‌های شهید یعقوبی و سخاوت باید مسافتی طولانی را تا ایستگاه بپیمایند. خیابان شهید شفیعی اصلی‌ترین خیابان این محله است که راه دسترسی به سایر محلات است.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• شلوغ بازار گلشهر از جاذبه‌های گردشگری محله امیرالمومنین (ع) محسوب می‌شود و بسیاری از مشهدی‌ها و زائران برای خرید پارچه‌های افغانستانی و امتحان طعم غذا‌های آن راهی این محله می‌شوند.
• محله امیرالمومنین (ع) سه دبستان دارد که دوتای آن پسرانه و یکی دخترانه است. با توجه به جوان بودن جمعیت این محله، به نظر می‌رسد این تعداد کافی نیست.
• محله امیرالمومنین فضای سبز چندانی ندارد و تنها چند تکه فضای سبز محلی در خیابان سخاوت وجود دارد.
• این محله درمانگاه عمومی ندارد و ساکنان باید به طور میانگین ۵۱۱ متر راه را تا رسیدن به درمانگاه در سایر محلات بپیمایند.
• ۷ مسجد در محله امیرالمومنین (ع) قرار دارد که محوری‌ترین مسجد آن که مرکز محله نیز محسوب می‌شود هم‌نام محله است.
• با وجود فراوانی جمعیت جوان و نوجوان، محله امیرالمومنین (ع) سالن ورزشی ندارد.

حدود جغرافیایی

محله امیرالمومنین (ع) شکلی مثلثی دارد و کوچه شلوغ‌بازار در وتر آن قرار دارد. کوچه کرامت ۱۲ و کوچه سخاوت ۱۰ در ضلع جنوبی محله قرار دارد و ضلع شرقی آن جاده‌ای است که به روستا‌های کریم‌آباد و حلوایی منتهی می‌شود. محله‌های نیزه، شهیدآوینی و ثامن در همسایگی محله امیرالمومنین (ع) قرار دارد.