امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
۸ دهه از زندگی حاج عباس ربانی در چهاربرج 
حمام مهدی قلی‌بیک تنها حمام تاریخی به جا مانده در مشهد
حمام مهدی‌قلی‌بیک، تنها حمام تاریخی باقی‌مانده از شهری است که روزگاری، بهترین و معروف‌ترین حمام‌های جهان را داشته است. با‌این‌حال پیدا‌کردن رد و نشان حمام مهدی‌قلی‌بیک در مشهد امروز کار آسانی نیست.
حمام مهدی‌قلی‌بیک، تنها حمام تاریخی باقی‌مانده از شهری است که روزگاری، بهترین و معروف‌ترین حمام‌های جهان را داشته است. با‌این‌حال پیدا‌کردن رد و نشان حمام مهدی‌قلی‌بیک در مشهد امروز کار آسانی نیست. همه شهر را که بگردید، هیچ‌جا نمی‌توانید تابلویی بیابید که حمام مهدی‌قلی‌بیک را معرفی کند.
حتی اگر قدم در اندرزگوی١٣، ابتدای بازار فرش هم بگذارید و تابلو موزه مردم‌شناسی را ببینید، بعید است بتوانید حدس بزنید منظور از موزه مردم‌شناسی، همان حمام تاریخی مشهد است.
حمام مهدی‌قلی‌بیک که در سال ١٠٢٧ هجری‌قمری به دستور مهدی‌قلی‌بیک، امیر آخور شاه‌عباس، ساخته و وقف حرم شد، این روزها با نام «موزه مردم‌شناسی» به زائران و مجاوران معرفی می‌شود، نامی که اسم حمام تاریخی را به حاشیه برده است و شاید در نگاه گردشگران چندان عنوان جذابی هم نباشد.
علاوهبراین، چنین نامی، کمکی به معرفی بنا و تاریخچه آن نمی‌کند. در ادامه نگاهی به ویژگی‌های مثبت این بنا و ویژگی‌های منفی آن، که باعث شده حمام مهدی‌قلی‌بیک چندان مشهور نباشد، می‌اندازیم.
جذابیت‌های حمام مهدی‌قلی‌بیک
- از قدیمی‌ترین حمام‌های ایران و تنها حمام تاریخی باقی‌مانده در شهر مشهد است.
- ١٣لایه نقاشی منحصربه‌فرد دارد که نشان‌دهنده احوال ایرانیان از ابتدای دوره صفویه تا پایان دوره قاجار است.
- با‌توجه‌به‌اینکه در گذشته، نقاشی‌کشیدن، تنها در حمام مجاز بوده است، می‌توان اوج هنر نقاشان و خطاطان را در حمام مشاهده کرد.
- سیستم گرمایش از کف حمام، نشان‌دهنده معماری برتر ایرانیان قدیم است.
- با‌توجه‌به نبود برق در آن روزگار، برای تأمین روشنایی از نورگیرهایی به نام «گلجام»، در سقف حمام استفاده شده که از طلوع تا غروب خورشید، حمام را روشن نگاه می‌داشته است.
- برای این حمام، نوعی سیستم اگو طراحی شده که فاضلاب را از زیر شهر به خارج هدایت می‌کرده است.
- هفت بخش دارد که هریک کارایی متفاوتی دارند.
- بنرهای خوبی در معرفی حمام و همچنین مشاغل حمامی به در و دیوار چسبانده شده است.
دلایل ناشناخته ماندن حمام
- هیچ تابلویی در سطح شهر برای معرفی و راهنمایی مسیر این حمام وجود ندارد.
- تغییر مکرر نام، یکی از معضلات حمام مهدی‌قلی‌بیک است. مدتی به‌دلیل هم‌جواری با مسجد شاه به «حمام شاه» مشهور بود. بعد‌از انقلاب نام «حمام رضوی» بر آن گذاشته شد. امروز نیز با تغییر کاربری به نام «موزه مردم‌شناسی» شناخته می‌شود.
- در ابتدای کوچه ورودی و همچنین سردر حمام به‌جای نام «حمام مهدی قلی‌بیک» از عبارت «موزه مردم‌شناسی» استفاده شده است؛ به همین دلیل شاید اصلا زائران متوجه کاربری اصلی این بنا نشوند.
- ساعت کار موزه بسیار کوتاه است؛ بنابراین زمان زیادی برای بازدید وجود ندارد.
- با‌وجود اختراع ابزار جدید و به روز برای مشاهده تمامی لایه‌های نقاشی، هیچ ابزاری در این موزه برای نشان‌دادن لایه‌های گچی زیرین به گردشگران وجود ندارد، به‌جز یک بخش کوتاه که ١٣لایه شماره‌گذاری شده است.
- کتیبه‌ای در معرفی واقف وجود ندارد.
حمام مهدی‌قلی‌بیک از گذشته تا امروز
حمام مهدی‌قلی‌بیک سال ١٣۵۶شمسی در فهرست آثار ملی ثبت شد. این حمام تا همین بیست‌و‌چند سال پیش، ازسوی مردم استفاده می‌شد تا آنکه به‌صورت متروکه درآمدو چند‌سالی مورد بی‌توجهی قرار گرفت تا آنکه سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس در اقدامی مشترک در سال۱۳۷۸ به مرمت و بازسازی حمام توجه نشان دادند. درنهایت در سال۱۳۸۵ و هم‌زمان با زادروز ولادت امام هشتم شیعیان، درهای حمام مهدی‌قلی‌بیک با عنوان «موزه تخصصی مردم‌شناسی» به روی مردم گشایش یافت.
موزه مردم‌شناسی
پس از بازسازی، حمام مهدی‌قلی‌بیک، کاربری متفاوتی پیدا کرد و به همین منظور از فضاهای موجود در سربینه و گرم‌خانه و چال حوض به‌عنوان غرفه‌های نمایش اشیا استفاده می‌شود. در اینجا متعلقات حمام، وسایل استحمام، وسایل آرایش، وسایل روشنایی، سماورها و قهوه‌جوش‌ها و پوشاک و منسوجات محلی خراسان را خواهید دید. همه این وسایل از دوره صفویه تا‌کنون توسط مردم وقف امام‌رضا(ع) شده و با راه‌اندازی موزه از خزانه حضرت به اینجا آورده شده است. همچنین از فضای چال حوض و راهروهای اطراف آن، مجموعه‌ای از عکس‌ها در‌معرض دید عموم قرار گرفته است که هریک موضوعات متفاوتی دارند.
مهدی قلی‌بیک و وقف حمام
مهدی قلی‌بیک جانی قربانی، یکی از امیران ترک خراسان و همچنین از سران لشکری و سیاسی شاه‌عباس صفوی بوده که منصب میرآخور -رئیس اسطبل شاهی- را نیز به‌عهده داشته است. او در ساخت‌و‌ساز بنا و چندین کار خیر دست داشت که بارزترین آن، ساخت حمام باشکوه مهدی‌قلی‌بیک بود که آن را وقف حرم امام‌رضا(ع) کرد.
قسمت جالب وقف حمام مهدی قلی‌بیک، توجه به امکانات حمام و ریزبینی‌های پس از آن است. به‌طور‌مثال، مهدی‌قلی‌بیک نه‌تنها دستور ساخت حمامی مجهز و زیبا به‌همراه یک قنات را داد، بلکه برای آب مازاد احتیاج حمام نیز برنامه‌ریزی کرد. بر‌طبق وقف‌نامه، برای چگونگی استفاده از آب قنات شرایطی تعیین شده است، به‌گونه‌ای‌که آب اضافه قنات صرف مسجد گوهرشاد شود و اگر آبی اضافه آمد، برای آبیاری مزارع اطراف شهر مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین مهدی‌قلی‌بیک، درآمد حاصل از این حمام را به احداث شربتخانه برای زائران اختصاص داده است. گفته می‌شود این امیر خراسانی در اوایل شعبان۱۰۲۷ در قزوین از دنیا رفت و پس از فوت، جسدش را به مشهد منتقل و در حرم مطهر امام رضا(ع) دفن کردند.
معماری و طراحی حمام مهدی قلی بیک
به‌طور‌کلی در ساخت حمام مهدی‌قلی‌بیک، از مواد و مصالحی چون ساروج، آهک، فلز، سنگ، شیشه و کاشی استفاده شده اما اسکلت اصلی بنا از جنس آجر است و هفت بخش متفاوت دارد.
سربینه یا رختکن
نخستین بخش حمام، سربینه یا رختکن است. ١٣لایه نقاشی در سقف سربینه حمام مهدی قلی بیک است. ازآنجاکه فقیر و غنی در آن همه یک جور لباس می‌پوشند، می‌توان در حمام بهشت و جهنم را برای آنان نقاشی کرد. علاوهبراین پهلوانان اساطیر شاهنامه نیز در حمام‌ها نقاشی می‌شده است.
تصویری از یک افسانه قدیمی به نام «عوج بن عُنُق»، پهلوان بلند‌قد عرب، در‌حالی که ماهی به دست گرفته است، در این بخش دیده می‌شود. همچنین می‌توان تحولات عصر را هم بر سقف دید؛ تصاویری از گرامافون، هواپیما، ماشین هندلی و... خبر از آورده‌های جدید شاهان قاجار از غرب می‌دهد.
هشتی یا میان‌در
بعد‌از سربینه یا رختکن، وارد فضایی به نام «هشتی» یا «میان‌در» می‌شوید که این فضا ارتباط‌دهنده دو بخش سربینه و گرم‌خانه به یکدیگر است.
وسط هشتی، حوض کوچک آب سردی قرار دارد که افراد، هنگام خروج از گرم‌خانه و اتمام حمام، پاهای خود را در آن شست‌و‌شو می‌دادند. پاشویه‌کردن موجب می‌شود حرارت بدن از‌طریق کف پا کاسته شود و بدن افراد، آمادگی ورود به فضای سرد سربینه را پیدا کند. این حرکت از سرماخوردگی افراد جلوگیری می‌کند.
گرم‌خانه
پس از هشتی به بخش گرم‌خانه هدایت می‌شوید که محل اصلی شست‌و‌شو بوده است. سقف گرم‌خانه، گنبدی‌شکل است و با چندین گلجام، نور آن تأمین می‌شود. خزینه آب گرم در بخش غربی قرار دارد که سطح آن، کمی از کف گرم‌خانه بالاتر است. اوایل، آب حمام از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تأمین می‌شده است.
این آب از‌طریق شبکه آب‌رسانی وارد خزینه می‌شد، سپس در دیگ‌های مسی کف خزینه با نام «تیان» گرم می‌شد. گرم‌خانه مورد‌‌استفاده افراد عادی و اتاق دیگر که معروف به «خلوت یا خلوتگاه» بود، مخصوص استفاده افراد معلول یا مبتلا به بیماری‌های مسری بود.
تون (گلخن یا آتش‌خانه)
درست در پشت خزینه، فضای تون، گلخن یا آتش‌خانه قرار دارد که محل ایجاد آتش و تأمین حرارت و انرژی گرمایی حمام است. شخصی که این مسئولیت را به‌عهده داشت، «تون‌تاب» نامیده می‌شد. جالب آنکه با تدابیر جالب توجهی، گرما و دود حاصل از سوختن هیزم، به‌وسیله انشعاباتی به نام «گربه‌رو» به فضای بیرون حمام منتقل می‌شد. گربه‌رو علاوه‌بر خارج‌کردن دودها، باعث گرم‌کردن کف و دیوارهای حمام مهدی‌قلی‌بیک می‌شد؛ چرا که گربه‌رو در‌واقع تعدادی کانال باریک بود که در کف گرم‌خانه به‌صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشت و در آخر به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه می‌رسید.
چاله حوض
افراد پس‌از حمام‌کردن به بخش دیگری می‌رفتند که با نام چاله حوض شناخته می‌شد. چاله حوض در واقع نوعی استخر آب است و برای آب‌تنی از آن استفاده می‌شد.
چاله حوض حمام مهدی‌قلی‌بیک در مقایسه با دیگر حمام‌های دوره صفوی ابعاد بزرگ‌تری دارد و نمونه بسیار خوبی از حمام‌های شاهانه است.
روزگاری حمام‌های مشهد در جهان نمونه بود
روزگاری حمام‌های ایران در جهان شناخته شده بود و شهرهای دیگر چون استانبول، بغداد، لاذقیه و... برای ساخت حمام از ما تقلید می‌کردند. در‌میان شهرهای ایران نیز حمام‌های مشهد، اهمیت ویژه‌‌ای داشتند. مهدی سیدی، پژوهشگر مشهدی، با بیان این جملات ادامه می‌دهد: ازآنجاکه مشهد، شهری زیارتی بوده و استحمام جزو واجبات زیارت به شمار می‌رفته، حمام‌های این شهر از همه شهرهای ایران معروف‌تر بوده است.
واصفی (فردی هراتی) در کتاب بدایع‌الوقایع در سال٩٠٠ (اواخر دوره تیموری)، قبل از ساخت حمام مهدی قلی بیک، به توصیف حمام‌های مشهد می‌پردازد و حمام‌های این شهر را بهترین حمام‌های ربع مسکون (یعنی یک‌چهارم جهان که خشکی است) معرفی می‌کند. او می‌گوید: «به وقت نقاره به یاد حمام‌های مشهد افتادم. حمام‌های مشهد بهترین حمام‌های ربع مسکون‌اند و حمام «خلیل نیزه‌چی» بهترینِ حمام‌های مشهد است که مولانا سلطان‌علی مشهدی (یکی از خطاطان مشهور هراتی که در حرم مطهر امام رضا(ع) مدفون است) دو بیت به خط نوشته و بر سر در حمام چسبانده است.»
با‌تمام‌این‌ها، سیدی امروز روزگار خوبی برای حمام‌های شهر نمی‌بیند و می‌گوید: امروزه به‌جز حمام مهدی قلی‌بیک، خبر دیگری از حمام‌های تاریخی مشهد نیست. از حمام خلیل نیزه‌چی نیز آثاری باقی نمانده و حتی معلوم نیست در کدام قسمت شهر بوده است. حمام‌های صاحبکار، گوشله (گودال پی آب حمام)، آقچه در بازارچه حاج‌آقا‌جان و حمام حضرتی نیز از دیگر حمام‌های معروف مشهد بودند که متأسفانه امروز، دیگر نشانی از آن‌ها در شهر نمانده است. حمام مهدی قلی‌بیک نیز که تنها حمام باقی‌مانده شهر است، به موزه تبدیل شده است.
پیشنهادی برای حمام‌گردی در مشهد
می‌توان نام مشهدی که روزگاری بهترین حمام‌های جهان را داشته دوباره بر سر زبان‌ها انداخت و با این روش نه تنها آداب و رسوم کشورمان که آداب زیارت را نیز در شهر مذهبی مشهد به جهانیان معرفی کرد. در این راه میراث فرهنگی بیشتر از همه باید پیش‌قدم باشد زیرا وظیفه آن‌ها تنها حفاظت از بناها نیست که حفظ آداب و رسوم ایرانی مهم‌تر از هر بنایی است.
تغییر کاربری موزه مردم‌شناسی به کارکرد اولیه آن یعنی حمام یا شناسایی حمام‌هایی که ظرفیت بازسازی و احیا با همان کاربری سنتی‌شان را دارند و همچنین ساخت حمام‌هایی به سبک قدیم در سطح شهر، از جمله کارهایی است که تحولی در صنعت گردشگری ایجاد خواهد کرد. حتی می‌توانیم با اضافه‌کردن برخی خدمات سلامتی که در گذشته در حمام‌ها رایج بوده است، مانند زالو‌درمانی، حجامت، مشت‌مالی و همچنین ارائه ماسک‌های زیبایی صورت با مواد گیاهی و معدنی، به جذاب‌تر‌شدن این حمام‌ها بیفزاییم.
رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس تغییر کاربری موزه مردم شناسی به حمام را سخت اما شدنی دانست و گفت: با توجه به اینکه در زمان مرمت حمام در سال٧٨ قرار نبود به‌صورت حمام از این بنا استفاده شود، برخی از مصالح آن تغییر کرده و از مصالح خشک استفاده شده است. اگر قرار باشد به‌صورت حمام از آن استفاده شود باید دوباره مرمت شود، به‌خصوص قسمت سربینه که نقاشی‌ها هستند. اما آنچه مسلم است، این کار نشدنی نیست.
افزایش ساعت کار موزه مردم‌شناسی در‌صورت تقاضای مردم
رضوی‌کیا، مدیر روابط عمومی آستان‌قدس رضوی، در گفت‌وگو با شهرآرا، آمار تعداد بازدیدکنندگان موزه را در فصل‌های مختلف سال متفاوت بیان می‌کند. وی آمار فصل بهار را ٧٠٠ تا هزار بازدیدکننده در روز اعلام کرد. او در پاسخ به خبرنگار ما درباره زمان کم بازدید از موزه مردم‌شناسی، تعداد کم مراجعان را دلیل این امر بیان کرد و گفت: در‌صورتی‌که تعداد مخاطبان این موزه زیاد شود، مانند دیگر موزه‌های داخل حرم، ساعت کار موزه مردم‌شناسی نیز افزایش خواهد یافت.
نبود تبلیغات حمام مهدی‌قلی‌بیک در داخل شهر و همچنین قید‌نشدن نام حمام بر سردر ورودی کوچه و حمام، موضوع دیگری بود که رضوی‌کیا در پاسخ گفت: موزه‌های داخل حرم نیز تبلیغات خوبی در سطح شهر ندارند و برای این کار شهرداری باید به ما کمک کند.
او همچنین در پاسخ به درخواست ما مبنی‌بر تغییر کاربری موزه مردم‌شناسی و استفاده حمام از آن برای معرفی آداب و رسوم ایرانیان گفت: ازآنجاکه این موزه نزدیک حرم مطهر رضوی قرار دارد و امروز دیگر بخشی از حرم شده است، نمی‌توان به لحاظ امنیتی از آن به‌عنوان حمام استفاده کرد، اما این پیشنهاد خوبی برای دیگر حمام‌های داخل شهر است.
نشانی حمام مهدی قلی بیگ:
اندرزگوی١٣، بازار فرش، نبش مسجد شاه یا مقبره امیر ملکشاه. از باب‌الجواد در ضلع غربی صحن جامع حرم مطهر رضوی نیز دسترسی وجود دارد.
ساعات بازدید:
شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۸ تا ۱۲:۳۰، پنجشنبه‌ها ۸ تا ۱۱:۳۰، جمعه و ایام تعطیل از ۸ تا ۱۲
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
