چندجملهای به نگارش درآمده است که با فشردن کلید Delete رایانه محو میشود. با تامل، دوباره نگارش شروع میشود...، اما نه؛ اینبار هم همان حرکت قبلی تکرار میشود؛ فشردن کلید Delete.
معلوم نیست این حرکت برای ما چندبار تکرار شد، اما شاید مشابه همین رفتار، ۲۰ بار برای یعقوب دانشدوست تکرار شد تا سرانجام دست از طرحزدن کشید و دل و قلمش یکی شد.
حال ما با خود میگوییم شاید بین حس نچسب ناشیاز نگارشهای مکرر ما و آن احساسهای طراح المان «همای رحمت» در ۱۹ بار گذشته، رابطهای است و آن ربط نام زیبای علی (ع) است که بهحق لایق «ترین» هاست.
اکنون بعداز گذشت ۱۹ سال از طراحی المان «همای رحمت»، میدان غدیردر محله پروین اعتصامی مشهد پیش روی ماست. به میدان که میرسیم، دوپرنده سفید مهربان در دو سوی میدان غدیر طوری حالت گرفتهاند که گویی درحال اوجگرفتن هستند؛ میخواهند اوج بگیرند تا نام زیبای علی (ع) در اوج بماند. «همای رحمت» درقالب نام علی (ع) جان گرفته و برای همیشه به پرواز درآمده است...
دکتر یعقوب دانشدوست بهواسطه پنجدهه خدماتش به شهر مشهد و میراثفرهنگی خراسان، بارها موردتقدیر مسئولان قرار گرفته است. او همان کسی است که مفهوم غدیر را با علم مهندسی درهمآمیخته و المانی خاص برای شهر طراحی کرده است.
این متخصص رشته معماری و شهرسازی، طراح بیمارستان آریا و سازنده المان سابق میدان آزادی و همچنین سازنده المانهای میادین راهآهن و فجر است.
علاوهبراین، طراح فضاسازیهای آرامگاه فردوسی و المان آرامگاه سرایندگان خراسان و از معروفترین مرمتکاران حرم مطهر است.
«یعقوب دانش دوست» معمار صاحب نام ایران که در ٧٦بهار عمرش، عاشقانه برای ساخت المانهای مختلف شهر مشهد زحمت کشید، هفتم بهمن۱۴۰۰، بعد از مدتها خانه نشینی از میان ما رفت.
گفتگوی زیر در روز عید غدیر سال ۹۳ با یعقوب دانشدوست طراح المان «همای رحمت» میدان غدیر، انجام شده بود که در زیر به مرور مجدد آن میپردازیم.
- یکی از المانهای خوبی که شما طراحی کردهاید، «همای رحمت» در میدان غدیر است. چگونه طرح این نماد به شما سپرده شد؟
سال ۱۳۷۴ آقای امیریپور شهردار مشهد بود. او با من ارتباط خوبی داشت و به نمای شهر هم بسیار دقیق و حساس بود. این شهردار باسلیقه مشهدی به چنین کارهای ماندگاری علاقهمند بود و این ویژگی مثبت کار محسوب میشد.
هنگامیکه من برای بررسی پل رفتم، بدنه پل اجرا شده بود و پیمانکار هم آماده بتنریزی بود، اما من از سادهبودن این کار بسیار ناخرسند بودم.
به آقای امیریپور گفتم: «وسط شهر استفاده از بتن لخت فضا را حیف میکند.» شهردار هم با نظرم موافق بود، اما شرطی گذاشت که آرایش بتنها ۱۵ روز نباید بیشتر طول بکشد و من هم قبول کردم. عوامل اجرا
ناچار شدند دیوار بتنی را ۵سانتیمتر به داخل بکشند که برجستگی ایجاد کنیم و خوشبختانه همهچیز طبق قول و برنامه پیش رفت.
این از امتیازات شهر است که شهرداری علاقهمند و سختکوش داشته باشد که فضاهای مهم شهری حیف نشود. میدانستم که باید چندطرح بهصورت فرورفته و برجسته در بتنها ایجاد کنم و باتوجهبه نام میدان و المانی که قرار بود در آینده در آن قرار گیرد، تعدادی طرح سرو را اجرا کردم. سرو نماد حضرت علی (ع) است.
- سروها حالتی پنهان دارد و شاید برای دیدنشان نیاز به دقت باشد. آیا خودتان طراحی و اجرا را بهگونهای هماهنگ کردهاید که چنین فضایی در هاله المان اصلی میدان «همای رحمت» نقش بندد؟
«کعبه و سنگ بهانه است که ره گم نشود.» سروها یک نوع اشاره است که حضرت علی (ع) را در ذهن متصور کند؛ بنابراین تنها تداعی از درخت سرو نمایش داده شده و این نمادها خیلی نباید دقیق یا ملموس باشد.
- «همای رحمت» چگونه در ذهن شما نشست؟
نام میدان غدیر را خودشان انتخاب کرده بودند و من هم سعی کردم متناسببا آن طرحی اجرا کنم. طرحهایی که من ارائه کردم همه دررابطهبا حضرت علی (ع) بود، اما هیچکدام آنطورکه باید به دل خودم نمیچسبید.
چون غدیر دررابطهبا جشن و عید مسلمانان بود، فکرهای اولیه بسیاری به ذهنم خطور کرد، اما هیچکدام راضیکننده نبود. روی این نماد تعصب خاصی داشتم و دلم میخواست حتما تاثیرگذار و متناسببا سنت و باورهای مردم مشهد باشد؛ تا اینکه شعر شهریار فضای ذهنم را پر کرد.
- چگونه شعر شهریار توانست در قالب طرح ماندگار ذهن شما را پر کند؟
من همیشه آن شعر معروف شهریار را در ذهن داشتم و به تشبیه زیبای «همای رحمت» از امیرالمومنین بسیار علاقهمند بودم. برای طرحزدن هم سعی کردم همای رحمت را در ذهنم بیاورم و از آن الهام بگیرم.
درکنار این مفاهیم دوست داشتم چیزی روی کاغذ بکشم که علی (ع) را با ویژگیهای غدیر بیان کند. بهترین کار مجسمکردن همای رحمت درقالب نام علی (ع) بود. با ذکر یا علی پرندهای سفید و زیبا طراحی کردم، اما در لحظه اجرا با مشکلاتی جدی مواجه شدم.
- از مشکلی در زمان اجرای طرح «همای رحمت» یاد کردید، بیشتر برایمان میگویید؟
مشکل اینجا بود که فرم حروف و بزرگی پرنده سبب میشد نمای کلی آن بیشتر شبیه پرندههای شکاری باشد؛ حالآنکه هما پرندهای مهربان است که با پیوند رحمت درکنارش باید حالتی دوستداشتنی و آرام داشته باشد.
میدانستم نماد همای رحمتی که طراحی میکنم باید یادآور متانت و مهربانی شود. بیشاز ۲۰ بار برای قسمت سر و گردن پرنده طرح کشیدم، اما هربار حالتی خشن و عصبانی داشت. آنقدر سرسختی به خرج دادم تا اینکه بالاخره خود حضرت کمکم کرد و پرنده رام شد.
بعداز ۲۰بار طرحزدن، پرنده مهربانی روی کاغذ خودنمایی کرد. چهره دوستداشتنیاش پیامآور مهربانی و آرامش بود. این نماد از نیمرخ، عبارت «یا علی» را مجسم میکند.
- طراحی «همای رحمت» چقدر زمان برد و آیا حس پرواز از اهداف این نماد بود؟
طراحی این المان تقریبا دوماه زمان برد. پرنده باید حالت پرواز و اوجگرفتن به خود میگرفت. میخواستم دلبسته تعلقات زمینی نباشد. دوست داشتنی باشد و مهربان و آزاده.
طراحی المان تقریبا دوماه زمان برد. پرنده باید حالت پرواز و اوجگرفتن به خود میگرفت
- برای پیادهکردن طرحی با این ظرافت در زمان اجرا چه کردید؟
برای اجرای این طرح نیاز به استادی زبردست بود. سراغ آهنگری رفتم که در جاده سرخس کارگاه دارد و در طرحهای بسیاری با من همکاری کرده است. «جواد ژیانی» استاد خوشسلیقهای است که با روحیات کار من کاملا آشناست.
از گفتههای من و آنچه بیان میکنم خیلی خوب برداشت کرده و با ظرافت اجرا میکند. نماد همای رحمت علاوهبراینکه ظرافت در اجرا نیاز داشت، باید از نظر ایستایی موردتوجه قرار میگرفت تا خوب سرپا بماند.
فلزات بهکاررفته در این بنا از یک طرف فرم بنا را میساختند و از طرف دیگر ایستایی بنا را تضمین میکردند. فلزهایی که نمادی به آن ظرافت را تشکیل میدادند، داخلش ورق آهن ۵میلیمتری به کار رفته بود که نیرومندی آن حفظ شود.
- آیا طراحی این المان بهدلیل معنویتش با سایر نمادهایی که در مشهد ساختهاید، فرق داشت؟
نمیخواهم خیلی ماجرا را غیرواقعی جلوه دهم، اما واقعیت این است که دوست داشتم به یک نتیجه خوب برسد. امروز هم راضی هستم؛ چراکه نماد «همای رحمت» چندین ویژگی مهم دارد.
اول اینکه با بیان و رفتار حضرت علی (ع) ارتباط خاصی دارد. دوم تجلی عبارت «یاعلی» درکنار همه خصوصیات بناست و سوم نمادی زیباست که در قاب شهر جای گرفته و با اعتقادات و سنت مردم همراستاست.
- نماد «همای رحمت» را توصیف کنید.
«همای رحمت» بنایی مدرن است که درعینحالکه به سنتها و ارزشهای فرهنگی و مذهبی ما وابسته است، آزاد است و محدودیت نمیپذیرد.
- قبلا اشاره کرده بودید نماد «همای رحمت» کامل اجرا نشده است. میتوانید درمورد بخشهای مغفول آن توضیح دهید؟
قرار بود پرنده همای رحمت حالت سکون نداشته باشد و همواره متحرک و پویا به نظر بیاید. به همین منظور دو طرف پل را نقش موجدار طراحی کردم. اگر الان هم دقت کنید موجهای هندسی در دو طرف پل را خواهید دید.
آن زمان درنظر داشتم نقش و المان را با هم ببینم؛ بنابراین جانمایی همای رحمت را در انتهای آخرین جزیره بولوار درنظر گرفتم.
این باعث میشد کسانی که با خودرو درحال حرکت بهسوی میدان هستند با دیدن موجها و در انتها نماد همای رحمت تصور کنند که پرنده درحال پرواز است.
قصد داشتم با اجرای این طرح، حس آزادیخواهی حضرت علی (ع) را به تصویر بکشم، اما در زمان اجرا تشکیلات روشنایی میدان درست تنظیم نشد و مسئولان اجرا گفتند در قسمت درنظرگرفتهشده برای المانها باید پروژکتورهای پایه بلند نصب شود؛ بنابراین جای المان تغییر کرد و به داخل میدان انتقال یافت.
اکنون موجها هنوز هست، اما خاصیت حرکت بهدلیل جابهجاشدن نماد اصلی از دست رفته است.
- آیا هنوز هم میتوان حس تحرک و پرواز را در این نماد زنده کرد؟
بله؛ هنوز هم اگر بتوانند همای رحمت را در جایی قرار دهند که از ابتدا برایش درنظر گرفتهام، خاصیت پرنده درحال حرکت احیا میشود.
- در مصاحبههای قبلی گفته بودید هرچندوقتیکبار به المانهایی که ساختهاید، سر میزنید؛ این عادت برای همای رحمت هم صدق میکند؟
همای رحمت المانی است که در مسیر فرودگاه و جاده نیشابور قرار دارد و همواره در مسیر مردم مشهد است؛ برای همین نیازی به تعیین زمانی برای بازدید آن نیست. بیشتر وقتها خواسته و ناخواسته حالش را میپرسم.
بعداز آمادهشدن طرح نهایی المان «همای رحمت» توسط یعقوب دانشدوست، باید این طرح بهدست کسی سپرده میشد که با سرپرستی طراح به مرحله ظهور برسد.
جواد ژیانی همان فرد بود. او کسی است که از نوجوانی در کارگاه پدرش به ساخت دروپنجره مشغول و در کارهای قبلیای که دکتر دانشدوست در سطح شهر اجرا کرده با او همکاری داشته است.
جواد ژیانی متولد سال ۱۳۳۲ است. او میگوید: چهاردهپانزدهساله بودم که در کارگاه پدرم مشغولبه کار شدم. آن زمان مرحوم پدرم، غلامحسین ژیانی در کوچه عیدگاه، کارگاه دروپنجره سازی داشت.
آشنایی من با آقای دانشدوست نیز به همان سالها برمیگردد یعنی از زمانیکه شاگرد پدرم بودم. او برای ساخت دروپنجرهها و همچنین طراحیهایی که با فلز در داخل ساختمانها اجرا میشد به پدرم مراجعه میکرد.
علاوهبر همکاریهای این چنینی، دکتر دانشدوست ساخت المانهایی را که تاکنون در سطح شهر اجرا شده است، به پدرم سفارش میداد.
ساخت المان «همای رحمت» افتخاری بود که ۱۹ سال پیش توسط دکتر دانشدوست به ما سپرده شد. او در سال ۱۳۷۴ طرح نهایی المان را به کارگاه ما آورد و خواست که در مدت کوتاه ۲۰ روز، دوپرنده مطابق طرحی که ارائه شده بود، تحویل دهیم.
دلیل کوتاهبودن زمان ساخت هم پروژه میدان غدیر بود که آن سال درحال احداث بود و شهردار خواسته بود که برای پیشرفت پروژه، المانها هرچه زودتر ساخته و در مکان اصلیشان در میدان نصب شوند.
ژیانی بااشارهبه افرادی که در ساخت المان «همای رحمت» با او همکاری داشتند، میگوید: من بهاتفاق برادرم و دو همکار دیگر کار را در دست گرفتیم و مراحل ساخت آن را آغاز کردیم.
ابتدا باتوجهبه طرحی که آقای دانشدوست به ما دادهبودند، ورقها را برش زدیم. ازآنجاکه برش قسمت بالها و سر پرندهها، کار بسیار ظریفی بود، در اندازهگیریها بسیار دقت کردیم تا بهاندازه میلیمتری از طرح اولیه دور نشویم.
البته طراحیهای دکتر دانشدوست خیلی دقیق است و گمان نمیکنم کسی در ایران بهاندازه او در کارهایش دقت داشته باشد.
در ساخت این المان هم او در همه مراحل کار نظارت داشت تا اندازهگیریها همانطورکه پیشبینی شده بودند، باشد و درواقع زحمت اصلی را خود دکتر کشیدند.
ژیانی، ضخامت ورقهای آهن دربرابر ظرافت طرح همای رحمت بهویژه در قسمتهای بال و سر پرندهها را از سختیهایی کار عنوان و بیان میکند: سر پرنده باید بهصورت حرف «ع» در کلمه علی درمیآمد و ضخامت ورقها مانع کار میشد؛ به همین دلیل سعی میکردیم با حرارت، ورقها را حالتپذیر کنیم تا بهشکلی که میخواهیم، دست پیدا کنیم.
سرانجام پساز ۲۰ روز کار بیوقفه، المانها آماده میشود و برای نصب با جرثقیل به میدان غدیر حمل میشوند. جواد ژیانی با یادآوری خاطره روز نصب المانها میگوید: طبق هماهنگیهای قبلی، قرار بود برای نصب المانها موتور جوش به مکان مدنظر بیاورند، اما پساز ساعتها انتظار موتور جوشی نرسید.
آن روز، آقای امیریپور، شهردار مشهد هم حضور داشت که خودش جلوی وانتی را که یک موتور جوش دیزلی همراه داشت و از آنجا عبور میکرد، گرفت و با همان موتور، نصب المانها انجام شد.
او ادامه میدهد: زمانیکه المانها در میدان غدیر نصب شد هنوز از تقاطع غیرهمسطح و میدان غدیر، بهشکل فعلیاش خبری نبود، اما آقای دانشدوست طوری جهت المانها برای نصب را تنظیم کرد که افرادی که از میدان ۱۵ خرداد به سمت فرودگاه میروند و برعکس، پرندهها را طوری مشاهده کنند که عبارت «یاعلی (ع)» کامل دیده شود.
سازندهای که با هنر دستش المان «همای رحمت» را به اجرا درآورده است، از تاثیر نام علی (ع) در اجرای موفق طرح یاد میکند و میگوید: مدت ۲۰ روزی که این المان را میساختیم، از حضرت علی (ع) بهعنوان صاحب اصلی کار مدد میگرفتیم و سعی میکردیم با وضو سرکار حاضر شویم.
اکنون نیز بعد از گذشت سالها، هر زمان از میدان غدیر میگذرم با دقت نگاهی به این المان میاندازم و از معنویت آن بهره میبرم.
او در پایان با تشکر از توجه شهرداری به المان «همای رحمت» میگوید: خوشبختانه همای رحمت همچنان پابرجاست و هرسال با رنگآمیزی اثر توسط شهرداری نوتر از قبل به نظر میرسد.
* این گزارش سه شنبه، ۲۲ مهر ۹۳ در شماره ۱۱۸ شهرآرامحله منطقه ۷ چاپ شده است.