شهید ترکجوکار عاشق مشهد بود 
سروش دستمالچیان برای تدریس هنر از ایتالیا به مشهد بازگشت 
قطار تهران سال ۱۳۳۵ به مشهد رسید
حوالی مکانی در اراضی امین‌آباد، جایی که خیابان‌های عشرت‌آباد و شاهرضا به هم می‌رسیدند، نقطه آغاز خط راه‌آهن مشهد بود. انتظار بیست‌ساله مردم مشهد به پایان آمده و صدای تِق‌تِق حرکت چرخ‌های لوکوموتیو‌ها روی ریل‌ها به گوششان رسیده بود، اما قطار مشهد آشیانه درخوری برای سوار کردن مسافران نداشت؛ ساختمانی که وجود آن ضروری بود و بالاخره در چهارم آبان۱۳۴۵ افتتاح شد.
در این مطلب به تاریخچه احداث راه‌آهن مشهد، ساختمان آن و فراز و فرود‌های این مهم با تمرکز بر گزارش‌های مطبوعات منتشر‌شده در آن زمان پرداخته‌ایم.
قطاری که دیر از ایستگاه تاریخ حرکت کرد
مسیر ریلی ایران از همان ابتدا از مانع‌های سیاسی زیادی گذشت تا شمال را به جنوب برساند. پس از انقلاب مشروطه دولتمردان ایرانی به فکر تأسیس راه‌آهن در کشور افتادند، اما کارشکنی بلژیکی‌ها و تحریم تحمیلی بیست‌ساله روس‌ها برای ساخت راه‌آهن در زمان ناصرالدین‌شاه و جانشینش، اجازه نداد صدای سوت قطار در دوره قاجار به گوش مردم ایران برسد. ماشین دودی خط تراموای بین تهران و ری و لوکوموتیو‌های خط‌آهن بین برازجان و بوشهر و جلفا به تبریز هم که فرانسوی‌ها، انگلیسی‌ها و روس‌ها ساختند کاری از پیش نبرد و ایران هنوز با راه‌آهن سراسری کیلومتر‌ها فاصله داشت.
نیاز به یک سیستم حمل‌و‌نقل سراسری همچنان یکی از مهم‌ترین نیاز‌های کشور بود و ریل‌گذاری از دریای خزر به خلیج‌فارس، اولین اقدام مهم رضاخان بعد از رضا‌شاه‌شدن بود. مجلس در سال۱۳۰۴ لایحه راه‌آهن را تصویب کرد و چند شرکت آلمانی و یک شرکت آمریکایی به نام یولن، گران‌ترین و بزرگ‌ترین پروژه صنعتی تاریخ ایران تا آن زمان را آغاز کردند و شرکت دانمارکی کمپساکس آن را به سرانجام رساند. راه‌آهن سراسری ایران با پل‌های کوچک و بزرگ از رودخانه‌ها گذشت تا در سال ۱۳۰۹ به خلیج‌فارس رسید و هشت سال بعد با عبور از تونل‌ها در دل کوه‌ها بالاخره به دریای خزر رسید.
کلنگ‌زنی راه‌آهن مشهد در گرمسار
حرکت کند چرخ‌های آهنی قطار‌ها قرار بود به مسیر توسعه ایران سرعت ببخشد، بنابراین باید به شرق ایران هم می‌رسید. به‌همین‌دلیل دستور شروع اولین قطعه از خط‌آهن مشهد در دی‌ماه۱۳۱۶ به وزارت راه ابلاغ شد و مجید آهی، وزیر راه وقت، در ۲۴اسفند۱۳۱۶ در ایستگاه گرمسار کلنگ آن را زد. این مسیر ریلی که قرار بود از تهران، شاهرود و گرگان بگذرد، به‌خاطر وجود موانع طبیعی و مشکلات دیگر تغییر کرد و از گرمسار گذشت.
پانزده ماه بعد در ۲۵خرداد۱۳۱۸ ایستگاه سمنان افتتاح شد و در شهریور همان سال به بهره‌برداری رسید. پیشروی ریل‌های قطار به سمت مشهد ادامه داشت و دو سال بعد به شاهرود رسید؛ اما جنگ جهانی دوم و کشیده‌شدنش به ایران، نقطه توقفی در مسیر توسعه این خط‌آهن شد.
این توقف سه سالی طول کشید و بعد از پایان جنگ جهانی، دوباره صدای بیل و کلنگ کارگران راه‌آهن در مسیر شاهرود به مشهد شنیده شد. با این همه، عملیات ساختمانی با روند کندی ادامه پیدا می‌کرد و در این مدت افراد بسیاری برای سرعت‌بخشیدن به آن تلاش کردند.
در دویست‌و سی‌و‌چهارمین شماره روزنامه خراسان که در فروردین۱۳۲۹ منتشر شده، گزارشی از تلگراف مؤید‌ثابت، سناتور خراسان، به نخست‌وزیر به چاپ رسیده که به‌منظور جلب‌توجه دولت به اصلاحات ضروری خراسان، خصوصا ادامه ساخت راه‌آهن، ارسال شده است.
اشک شوق از دیدگان مردم جاری است
به هر روی با همه فراز و فرود‌ها در نهایت، سال۱۳۳۵ صدای سوت قطار در ایستگاه مشهد شنیده شد و رؤیایی که سال‌ها زیر خاک سیاست مانده بود به حقیقت پیوست. مردم نیشابور رسیدن قطار به این شهر را در مرداد این سال جشن گرفته بودند و حالا نوبت مشهدی‌ها بود که شادی رسیدن اولین لوکوموتیو را تجربه کنند.
این قطار باری ایستگاه به ایستگاه گذشت و در ۱۷دی۱۳۳۵ در‌حالی به مرکز خراسان وارد شد که اهالی آن بی‌صبرانه منتظر بودند تا رسیدنش را جشن بگیرند؛ چنان‌که در گزارشی در شماره۲۱۷۷ روزنامه خراسان به این شادی زائدالوصف به‌خوبی اشاره شده است.
جنگ جهانی دوم نقطه توقفی در مسیر توسعه خط آهن شد؛ توقفی که سه سالی طول کشید
در نخستین صفحه این روزنامه مطلبی با عنوان «اشک شوق از دیدگان مردم جاری است» به چاپ رسیده که نگارنده آن به‌خوبی احوال مردم در آن روز و اهمیت افتتاح این پروژه برای مشهد را وصف کرده است: «امروز یکی از بزرگ‌ترین روز‌های تاریخی خراسان به‌شمار می‌رود، زیرا آرزوی مردم خراسان انجام گردیده... و به‌زودی مردم مسلمان و معتقد به خاندان نبوت، به‌سهولت به‌پابوسی مرقد مطهر حضرت‌رضا -علیه‌السلام- مشرف می‌گردند... امروز اولین روزی است که یک‌دستگاه لوکوموتیو غرش‌کشان از تهران وارد مشهد شد و با صدای سوت خود پیروزی بزرگی را به‌مردم خراسان نوید می‌دهد.»
همچنین در ششمین صفحه از این شماره روزنامه خراسان گزارش‌هایی هم از دعوت شهرداری از مردم برای شرکت در جشن پایان ریل‌گذاری در محل ایستگاه و حضور در مراسم شکرگزاری در مسجد جامع گوهرشاد منتشر شده است. علاوه‌بر‌این، گزارش‌هایی نیز درباره تلگراف‌های مردم خراسان به شاه، مراجعت استاندار و مدیران راه‌آهن به مشهد و برپایی ضیافت آستان‌قدس به همین مناسبت مندرج شده است.
کارگران راه‌آهن، مهمان شبستان گوهرشاد
حضور گرم مردم در آن روز سرد زمستانی برای استقبال از اولین قطار تهران-مشهد چنان پرشور بود که در شماره بعدی روزنامه خراسان هم به تفصیل به آن اشاره شد. در این روزنامه ضمن چاپ متن سخنرانی رضا جعفری، استاندار وقت و محسن طاهری، رئیس انجمن شهر، در صفحه اول و دوم، گزارش‌های جامعی نیز از جزئیات برگزاری جشن افتتاحیه در ایستگاه راه‌آهن مشهد و دیگر مراسم آن روز در صفحه ششم منتشر شد.
مطابق نخستین گزارش مندرج در صفحه شش، اولین قطار که حامل رضا جعفری، استاندار وقت خراسان، مهندس گروگان، مدیر‌کل راه‌آهن، فقیه‌زاده، ریاست دادگستری، روحانی، شهردار جدید مشهد و... است با هدایت مسعود فتحی، رئیس قطار سلطنتی، در ساعت ۱۰:۱۰ صبح در‌حالی به مشهد می‌رسد که مردم باوجود بارش برف در روز قبل و برودت شدید هوا به استقبال آمده‌اند.
همچنین در گزارش دیگری در این صفحه که با عنوان «صرف نهار در آستان‌قدس» به چاپ رسیده، به برپایی مجلس جشن و اطعام اداره آستان‌قدس‌رضوی به دستور دکتر شادمان، نیابت تولیت وقت آستان‌قدس، برای قدردانی از زحمات کارکنان راه‌آهن اشاره شده است؛
«.. به‌مناسبت رسیدن راه‌آهن به‌مشهد ظهر دیروز هشتصد نفر از کارگران ریل‌گذاری به‌اضافه مهندسین و سرکارگران در آستان‌قدس‌رضوی پذیرایی شدند. در شبستان جامع گوهرشاد هفت سفره بزرگ گسترده و انواع مختلف اغذیه و میوه برای پذیرایی کارگران چیده شده بود...»
در انتها نیز گزارشی از برگزاری مراسم دعا و شکرگزاری در مسجد جامع گوهرشاد در روز قبل که به‌دعوت شهرداری بوده ارائه شده است.
جلوه‌گری کاخ‌های «هاترا» و «تیسفون» در مشهد
نخستین قطار مسافربری تهران-مشهد هم کمتر از چهار ماه بعد به مقصد رسید و گزارش مراسم آن در ۱۲اردیبهشت۱۳۳۶ در ششمین صفحه از شماره۲۲۲۶ روزنامه خراسان به چاپ رسید؛ اما هنوز خبری از ساختمان ایستگاه نبود و مسافران در محلی از قطار پیاده می‌شدند که صدمتر جلوتر از مکان امروزی و در مقابل ساختمان‌هایی بود که امروز «انبار توشه» راه‌آهن قرار دارد.
راه‌آهن مشهد و ایستگاه آن ساختمانی در‌خور‌شأن می‌طلبید؛ بنابراین مسئولان وقت به فکر ساخت بنایی مجلل برای آن بودند.
پروژه ساخت ایستگاه راه‌آهن در حوالی تقاطع خیابان‌های عشرت‌آباد (شهید‌هاشمی‌نژاد کنونی) و شاهرضا (آیت‌ا... بهجت کنونی)، جایی که در گذشته اراضی امین‌آباد نام داشت، کلید خورد؛ زمین‌هایی که در محدوده شمال شهر قرار داشت و ظاهرا تملک آنها برای احداث راه‌آهن بدون تنش نبود و دست‌کم به روشی غیرمسالمت‌آمیز انجام شد؛ چنان‌که در گفت‌وگویی با وزیر راه وقت در تاریخ ۲۶شهریور۱۳۳۴ روزنامه خراسان به آن اشاره شد.
گزارش دیگری که در سوم آذر۱۳۴۳ در روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده است، خبر از تعیین محل ساختمان راه‌آهن مشهد می‌دهد که قرار بوده زیباترین و مدرن‌ترین ایستگاه راه‌آهن باشد؛ همین‌طور هم می‌شود و این ایستگاه که طراحی آن از کاخ‌های هاترا و تیسفون الهام گرفته، با نمای ستون‌دار کلاسیک و سقفی موج‌دار هنوز هم بنایی زیبا و درخور‌توجه است؛ ساختمانی که در چهارم آبان‌ماه۱۳۴۵ با حضور نادر باتمانقلیچ، استاندار وقت خراسان، رسما به بهره‌برداری می‌رسد.
* این گزارش یکشنبه ۴ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۱۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
