مسجد گوهرشاد؛ باشکوه‌ترین مسجد مشهد

داستان مسجد گوهرشاد تنها به قرن اخیر ختم نمی‌شود، این گنبد کبود در طول عمر ۶۰۰ ساله‌اش هم روی شیرین روزگار را دیده و هم تلخی‌هایش را چشیده است.

مسجد گوهرشاد با یک افتتاح شاهانه کارش را آغاز کرد؛ شاهرخ شاه تیموری، همسر گوهرشادآغا برای روز بازگشایی‌اش قندیلی ۳ هزار مثقالی از طلا هدیه داد، کتیبه‌اش را بایسنقرمیرزا پسر گوهرشاد یکی از نامدارترین کاتبان تیموری نوشت، گوهرشادبانو هم برایش طومار وقف‌نامه‌ای به جا گذاشت که هنوز پابرجاست.

اما در ادامه، وقوع حوادثی چند، این مسجد را نیازمند مرمت‌های پیاپی کرد. یک بار زلزله‌ای مهیب بر سرش آوار و باعث شد تمامی قسمت‌های مرتفعش فرو بریزد، بار دیگر روس‌ها گنبد و مناره‌اش را هدف توپ قرار دادند. واقعه گوهرشاد و گلوله‌باران متحصنین داخل مسجد هم که تیر خلاص دیگری بود بر پیکر این ساختمان.

با تمام این‌ها و گرچه در طول تاریخ مسجد گوهرشاد، دست کم ۱۶ بار مرمت و ۲ بار نیز به صورت اساسی بازسازی شده، هنوز استوار برجاست و نمونه کامل یک مسجد زیبای ایرانی است که اهل فن در وصفش چندین و چند تعریف، ردیف می‌کنند.

روایت است که بایسنقر میرزا در سال ۸۱۷هجری قمری از طرف پدرش شاهرخ به حکومت خراسان غربی که مرکز آن مشهد بوده، می‌رسد و به توصیه مادرش، سنگ بنای این مسجد را بنیان می‌نهد.

گوهرشاد‌خاتون برای این مهم، زمینی یک‌هکتاری در‌کنار حرم حضرت‌رضا (ع) را نشان می‌کند و بنایی با وسعت ۲۰۰ تا ۳۰۰‌متر‌مربع می‌سازد که شامل یک صحن بزرگ، یک ایوان رفیع در قبله صحن با گنبدی با‌شکوه روی آن، به‌اضافه دو مناره یا گلدسته در دو طرف گنبد، هفت شبستان (فضای سر‌پوشیده) و چند درِ ورودی می‌شود.

بنای مسجد، هنرِ معماری زبردست‌ترین استاد عهد تیموری یعنی قوام الدین بن زین الدین طیان معروف به «قوام شیرازی» بوده که آن را با استفاده از مصالح موجود در آن زمان و به شیوه معماری شرقی نقش زده است.

مسجد گوهرشاد که باشکوه‌ترین مسجد مشهد از دوره تیموری تا هم اکنون است، همیشه کانون اجتماع مردمی و محل رخداد‌های تاریخی سیاسی بسیاری بوده است. در قرن چهاردهم نیز، دو واقعه مهم تاریخی مشهد در بستر این مسجد شکل گرفته است که مهم‌ترین آن در سال ۱۳۱۴ خورشیدی و در اعتراض به سر گذاشتن کلاه پهلوی و کشف حجاب رخ داده است.

اعتراضی که در عرض چند ساعت به قیامی مردمی تبدیل می‌شود و خون کشتگان بی گناهانش صحن مسجد را سرخ می‌کند. اما این تنها رویداد مهم نیست؛ مسجد گوهرشاد در دوران مبارزات انقلابی مردم در دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی نیز یکی از کانون‌های محوری و مهم شهر بوده است.

برای نمونه تورق تاریخ مبارزات مردمی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نشان می‌دهد که آن روز قوای انتظامی و نظامی، شهر را قرق کرده بوده اند، آن چنان که از رفت وآمد عادی مردم و تردد در کوچه و خیابان، ممانعت می‌شده است. چند ساعت بعد، هنوز صدای اذان بر سر گلدسته‌های ظهر نپیچیده بوده که جمعیت عظیمی به رهبری یکی از علما برای برپایی نماز، راه مسجد گوهرشاد را پیش می‌گیرند.

این حرکت مردمی را که به گفته تاریخ نگاران، شمار شرکت کنندگان آن حدود ۳ تا۴هزار نفر بوده و یکی از بزرگ‌ترین تجمعات انقلابی دهه ۴۰ بوده است، مأموران رژیم بی واکنش نمی‌گذارند و دستگیری رهبران انقلاب در مشهد را در دستور کار قرار می‌دهند.