کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها؛ نماینده‌های فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
رنگین‌کمان قومیت‌های مشهد در منطقه ۶
تاجرآباد، بازار سنتی چابهاری‌ها در شهرک شهید باهنر است. بوی ماهی تازه جنوب و کباب‌ماهی بازار ماهی مجتمع شهید بهشتی، از دم در شهرک عرب‌ها مشام را می‌نوازد. این مکان‌های پرخاطره و رهاورد‌های رنگین‌کمان قومیت‌های منطقه ۶ که هر کدام دنیایی از حرف پشت خود نهفته دارند و نشان‌دهنده ایرانی کوچک در دل یک منطقه شهری ۱۵۰۰ هکتاری در مشهد است.
مصلی ۴۰۰ ساله
مصلی ۴۰۰ ساله شهرمان را گردشگر‌هایی که به‌دنبال یک اثر تاریخی، سایت‌های گردشگری را زیر و رو می‌کنند، بهتر می‌شناسند. همان مکانی که روزگاری در اعیاد بزرگ مملو از جمعیت می‌شد و دیر زمانی مردم برای اجتماعات عظیم خود در آن جمع می‌شدند. مصلی پایین‌خیابان در فاصله یک‌کیلومتری ضلع شرقی میدان پنجراه پایین‌خیابان معروف به نواب صفوی و در حاشیه بولواری برگرفته از همین نام است.
این بنا که محوطه مقابلش وسعت تقریبی ۳۶۰۰ مترمربعی دارد، متعلق به دوره صفویه مکانی برای اجتماعات عمومی برای دعا و نماز‌هایی همچون عیدفطر و قربان، در بیرون دروازه‌های شهر ۴۰۰ سال قبل بوده است. از آنجایی که به لحاظ موقعیت مکانی، در نزدیکی حرم واقع شده است، در قدیم توجه هر مسافر یا زائر تازه‌واردی که از بیرون حصار شهر از سمت دروازه پایین‌خیابان قصد عزیمت به مشهد داشت، جلب می‌کرد.
بنای تاریخی و ارزشمند مصلی، در ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، در سال ۱۳۸۷ مرمت شد و با تغییر کاربری به مجموعه‌ای فرهنگی‌تاریخی با عنوان «مرکز شماره۲ آفرینش‌های هنری اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی» بعد ۱۰۰ سال خاک‌خوردن به مقصد گردشگری شهر تبدیل شد.
بد نیست بدانید ایوان مصلی تنها بخش باقی‌مانده از مصلی بزرگ مشهد در زمان صفویه و موقوفه آستان قدس رضوی است که حیاط بزرگ آن در جریان شهرسازی‌ها، هم‌اکنون زیر خیابان‌های اطراف مدفون شده است و در‌های آن به روی مردم برای بازدید باز است.
در انتهای محوطه مصلی تاریخی یک کارگاه نجاری سنتی نیز وجود دارد که به کار تولید تزیینات چوبی موردنیاز آثار باستانی استان خراسان رضوی مشغول است. کارگاه‌های سفال و کاشی و معرق و... کنار آن هم که وابسته به میراث فرهنگی است در این محل به‌عنوان مجموعه‌ای فرهنگی‌تاریخی فعال است.
تاجرآباد؛ متفاوت از شهر
در تاجرآباد همه آن چیزی که از بازار‌های سنتی چابهار انتظار دارید پیدا می‌شود. این بازار مشهد سال‌هاست به محل زندگی قوم نجیب و سخت‌کوشِ بلوچ تبدیل شده است و بازاری پررونق دارد.
وارد حر ۸۲ که می‌شوید با فضای متفاوتی در مقایسه با دیگر نقاط شهر روبه‌رو شده‌اید. تاجرآباد در اصل یک خیابان اصلی با مغازه‌های کوچک و بزرگ است. با پارچه‌های آویزان از دیوار‌ها یا در مغازه‌ها. پارچه‌هایی که ما را یاد فیلم‌های هندی و پاکستانی می‌اندازد. آن هم به‌دلیل حاشیه‌های طلایی و براق پارچه‌ها که ویژگی پوشش این افراد است.
از کالا‌ها و اجناس لوکس که بگذریم چیز‌هایی مثل ادویه‌های چابهار و پارچه‌های محلی و سوزن‌دوزی‌هایش آدم را وسوسه می‌کنند. تاجرآباد همین حس و حال را به شما القا می‌کند و چابهار کوچکی است در دل مشهد. در اینجا مغازه‌ها صبح و عصر مشغول کارند و عده‌ای نیز بساطشان را در حاشیه بازار پهن کرده‌اند. اجناس بازار از زاهدان و افغانستان وارد می‌شود.
در تاجرآباد مشهد محصولاتی مثل لباس و پوشاک، لوازم برقی، کفش، پارچه، ادویه و غذا‌های محلی به چشم می‌خورد. در عطاری‌ها می‌توانید همان ادویه‌های جنوبی و ادویه‌های اصلِ چابهار را بخرید. در ضمن در عطاری‌ها یا همان مغازه‌های آرایشی‌فروشی اقلامی مثل حنا، سورمه، انفیه، طرح حنا، انواع رنگ‌های گیاهی مو، انواع قرص‌های مسکن و دارو‌های خارجی و... یافت می‌شود.
در لباس فروشی‌هایش پارچه‌های بلوچی و تکه‌های سوزن‌دوزی به وفور دیده می‌شود. ساکنان محل را علاوه‌بر بلوچ‌های استان سیستان‌و‌بلوچستان، روستاییان اطراف مشهد و شهرهایی، چون تربت‌جام و تربت‌حیدریه تشکیل می‌دهند. غذای محلی‌شان هم عطر و بوی خاص خودش را دارد.
پنجراه پایین خیابان
پنجراه پایین‌خیابان از شمال به بولوار وحدت و شارستان رضوی، از جنوب به خیابان ۱۷ شهریور، از شرق به بولوار مصلی و از غرب به خیابان نواب صفوی و حرم امام رضا (ع) منتهی می‌شود.
قدیم در اطراف پنجراه، کوره‌های آجر و آهک‌پزی، بازار و کاروان‌سرا، اجتماع مال‌دارها، بارکش‌ها و هیزم‌شکنان و قبرستان وجود داشته است؛ به همین دلیل می‌توان گفت این محل از محله‌های به نسبت فقیرنشین مشهد قدیم بوده است.
قبرستان این محله و کوره‌هایش درست در محلی قرار گرفته بودند که امروز پارک ۳۳ ساله «وحدت» به چشم می‌خورد. اواخر سال ۱۳۹۱ بود که میدان پنجراه مشهد به میدان «شهدای مسجد گوهرشاد» تغییر نام یافت.
قطب گمنام ادویه کشور
از سال ۶۹ به بعد ظاهر سرا همین‌طوری است که الان هست و هیچ تغییری نکرده است، اما قبل از آن، اینجا با بستن گاو‌ها به میخ؛ روغن کنجد می‌گرفتند. چیزی شبیه عصاری با اسب که اینجا با گاو انجام می‌شد. حاج حسن و حاج حسین اردکانیان دو برادر صاحب‌منصب بودند که در مشهد برای خودشان برو بیایی داشتند.
حاج حسن دور میدان اعدام سابق و عدالت کنونی سرایی داشت و حاج حسین این سرای اردکانیان را داشت. آن‌طور که شنیده‌ایم حدود سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ این سرا راه افتاده است. البته آن موقع کاروان‌سرا بوده و حق‌العمل‌کاری می‌کرده‌اند و مردم روستا محصولاتشان را اینجا می‌آوردند. حتی شنیده‌ایم ساربان‌ها اینجا می‌آمدند و شتر‌ها را در این سرا نگهداری می‌کرده‌اند.
همچنین در فاصله کمتر از یک کیلومتر از آن کاروان‌سرا‌های دیگری مثل ظریف و عبداللهی و شاهرودی بوده‌اند که اکنون کاروان‌سرای شاهرودی‌ها فعال است. پیش‌تر‌ها وسط کاروان‌سرای شاهرودی حوضچه‌ای بود و زنانی که برای جهود‌ها کرک پاک می‌کردند، هر روز عصر دست و پایشان را در آن می‌شستند.
بعد‌ها که کار آن‌ها جمع شد، در مغازه‌های عقب پوست‌فروشی می‌کردند که مردم ساکن محله به‌خاطر بوی بد پوست‌ها شاکی شدند و این‌کار هم از سرا جمع شد و کم کم مغازه‌های انتهای سرا تبدیل به انبار شدند.
در گذشته جلو سرا که الان حبوبات‌فروشی است، کار علافی بود و مردم محصولاتشان را از روستا می‌آوردند و به علافی‌ها می‌دادند تا برایشان بفروشند. در گذر زمان این علافی‌ها هم جمع شد و درحال حاضر سرای شاهرودی بیشتر به فروش کلی خواربار و حبوبات شهرت دارد و نه‌تن‌ها از مشهد بلکه از شهرستان‌های اطراف هم برای خرید کلی به اینجا می‌آیند.
اولین بازار روس‌ها در مشهد
بازار امین در پنجراه پایین خیابان و محدوده میدان اعدام قرار گرفته و اولین بازار روس‌ها در مشهد است. بازار امین در ۳ طبقه مجزا به مشتریان کالا‌های مورد نیاز را ارائه می‌کند.
از انواع سوغاتی گرفته تا پوشاک و لوازم مورد نیاز خانه. چسبیده به این سرا بوستان زیبایی به نام «رز» است که در غیر ایام پیک همواره شلوغ است. در نمازخانه این بوستان بیش از ۲ هزار مترمربعی هم هنگام ظهر و غروب به روی زائر و مجاور باز است.
بازار حافظ مشهد
بازار حافظ (بازار مصلی مشهد) یکی از بازار‌های خرید عمده در شهر مشهد است که در این بازار انواع مواد غذایی، خشکبار، مواد شوینده و بهداشتی با قیمت مناسب به فروش می‌رسد. اگر بخواهید نام و نشان دقیق این بازار کلی فروش‌ها را بدانید بعد از گذر از مغازه‌های متعدد خواربار و خشکبارفروشی حاشیه خیابان مصلی جایی در انتهای بولوار مصلی در حاشیه صد متری به آن می‌رسید.
بازار هفده شهریور مشهد
بازار هفده شهریور در خیابانی به همین نام است که تعداد زیادی پاساژ و فروشگاه فعال در زمینه فروش انواع پوشاک مردانه، زنانه، بچه‌گانه، لباس زیر، مانتو و روسری و لباس‌های مجلسی را در خود جا داده است.
حضور عمده‌فروشی‌های پوشاک مشهد از گذشته در بازار ۱۷ شهریور مشهد باعث شده بیشتر اجناس عرضه شده در بازار ۱۷ شهریور قیمت مناسبی داشته باشند. پاساژ افشار، حریر و آسیا از مراکز مهم خرید خیابان ۱۷ شهریور است.
اولین فرهنگ‌سرای مشهد
اولین فرهنگ‌سرای مشهد با هدف ایجاد فضا‌های سالم فرهنگی برای رشد و شکوفایی رفتار‌های فرهنگی و اجتماعی جوانان و نوجوانان با زیربنای حدود ۵۰۰۰ مترمربع در خرداد ۱۳۷۹ افتتاح شد.
فرهنگ‌سرای غدیر که در زمان‌های دور کشتارگاه گاو و گوسفند و شتر بوده، در تقاطع خیابان شهید رستمی و شیرودی است.
امکاناتی از قبیل کتابخانه با ۱۶ هزار عنوان کتاب و شامل بخش‌های جانبی رایانه و نرم‌افزار، آموزش رایانه، سالن ورزشی، دارالقرآن، آمفی‌تئاتر و نگارخانه دارد. از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ‌سرا، خانه نجوم آن است که با هدف ترویج و آشنایی علاقه‌مندان با علم نجوم در قالب کارگاه‌ها، رصد، استهلال و بازدید‌های علمی پذیرای قشر جوان است.
میدان بار رضوی
میدان بار رضوی سال ۱۳۵۱ راه‌اندازی شده است. ۲۱۲ عدد پلاک ۲۵۰ انبار دارد و تنها میدان بار شهر است که حسینیه و مسجد جدا دارد.
در ابتدای جاده سرخس است و هنوز هم بعد از حدود نیم‌قرن معاملات در آن جریان دارد و میوه با قیمت بسیار مناسب به‌طورکلی و جزئی عرضه می‌شود. مالک اصلی آن «حاج حسین صفارزاده کرمانی» بوده است و اکنون وراث آن را مدیریت می‌کنند. قبلا نامش میدان بار «کوروش» بود و بعد انقلاب به «رضوی» تغییر نام یافت.
مساجد جامع
مسجد جامع شهرک شهید رجایی در حر ۸ واقع می‌باشد. این مسجد در سال ۴۳ توسط ۸۸ کشاورز ساکن در قلعه ساختمان ساخته شده‌است و کتیبه‌ای هم دارد، اما مسجد جامع شهرک شهید باهنردر حر ۹۸ است.
این مسجد قدمتی بیش از ۶۰۰ سال دارد و در آن قرآنی نگهداری می‌شود که عمرش بیش‌از ۳۰۰ سال است. این مسجد دارای سرداب و آب انبار قدیمی بوده است.
باغ سازگار
در قدیم محله محمدآباد و کوی عمار به هم وصل بوده و به آن قلعه محمدآباد می‌گفتند. در این محله باغات زیادی وجود دارد که مشهورترین باغ آن باغ سازگار در محمدآباد ۲۸ بعد مدرسه ناصر خسرو است که همچنان به همان صورت قدیم است.
کتابخانه منحصر به فرد
اگر گذرتان به خیابان محمدآباد افتاده باشد، حتما دو بنای متمایز تقریبا هم‌شکل می‌بینید؛ یکی در محمدآباد ۵ و دیگری در محمدآباد ۷. این بنا که همان کتابخانه آیت‌ا... قزوینی است از معدود کتابخانه‌های مشهد است که ساختمان بانوان و آقایان آن جداگانه است. درباره این مکان هم بد نیست بدانید که کتابخانه آیت‌الله قزوینی ابتدا در سال ۱۳۶۹ در دو طبقه همکف آقایان و زیرزمین بانوان افتتاح شد.
با توجه به استقبال گسترده بانوان از این مجموعه واحد شماره ۲ این کتابخانه در سال ۱۳۸۶ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ۹۶ هزار جلد کتاب چاپی در کتابخانه است، ۱۲ هزار لوح دیداری و شنیداری و ۲۵ عنوان نشریه دارد.
تعداد اعضای کتابخانه حدود ۲۵ هزار و ۵۰۰ نفر است و در حال حاضر در دو ساختمان جداگانه‌اش، تالار‌های مطالعه قفسه باز، مرجع، مطالعه آزاد، نوجوانان، مطبوعات، واحد اینترنت و منابع دیداری و شنیداری و امانت کتاب، تالار کتاب‌های جیبی، ایستگاه کودک و... است.
بوی ماهی‌کباب جنوبی
مجتمع‌شهرک شهید بهشتی در سال‌های ۵۶ تا ۶۰ بدون دریافت پروانه ساخته شد. این مجموعه در سال‌های جنگ در اختیار خوزستانی‌های مهاجرت کرده به مشهد قرار گرفت و در سال ۶۷ با همت شهرداری پایانکار گرفت و از همان سال‌ها به شهرک عرب‌ها مشهور شد. این شهرک امثال «محسن چاووشی» را در دل خود رشد داده است.
بازار روز شهرک شهید بهشتی؛ بازاری خطی است که از سال ۶۵ در انتهای شهرک شهید بهشتی راه‌اندازی شده است و تا به امروز با ترکیب نو و قدیمی به معاملات خود ادامه داده است.
هرچند به بازار روز معروف است، اما علاوه‌بر میوه و تره‌بار؛ انواع خرما، ماهی جنوب، دشداشه (پیراهن بلند مردانه عرب‌ها)، ترشیجات جنوب، عطاری، خطاطی، خیاطی، تعمیر لوازم خانگی و به‌ویژه میوه و حتی لحاف‌دوزی در این بازار وجود دارد. از ابتدای بازار، بوی تند ماهی جنوب به مشام می‌رسد که البته گاهی ترکیب می‌شود با دود ماهی کبابی که دیگر هیچ تردیدی برای خرید در دل مشتری‌ها باقی نمی‌گذارد.
کوچه صابون‌پز‌ها
ابتدای کوچه چهنو در خیابان مصلی ۳ زمانی انتهای شهر یا همان دروازه چهنوی قدیم بود. تنها مغازه صابون‌پزی باقی‌مانده از آن زمان‌های دور اکنون جایی قرار گرفته که ۱۰۰ سال پیش قلعه چهنو وجود داشته است. این کوچه زمانی به کوچه صابون‌پز‌ها معروف بود. تقریبا ۱۴ حجره و کارگاه صابون‌پزی در اینجا مشغول کار بودند.
هرسال نزدیک به ۱۰ تن صابون در این کوچه قالب زده می‌شد و برای مصرف مردم مشهد به در حجره‌ها می‌رفت. درست چندصد متر پایین‌تر از آن جایی که حالا پارک مصلی (بوستان رز) قرار گرفته است، کوره آجرپزی بود. یک گوشه از مدرسه مصلی هم معدن خاک بود و خندقی داشت که تیزاب کارگاه‌های صابون‌پزی به داخل آن می‌ریخت.
از قبرستان تا بوستان
بوستانی در شهرک شهید رجایی، ابتدای پورسینا ۷ قرار دارد که در قدیم قبرستان بوده است. حدود ۲۰ سال قبل این قبرستان تغییر کاربری داده و تبدیل به بوستان شده است. هم‌اکنون ۳ شهید از شهدای ۱۰ دی در آنجا مدفون هستند. در کنار این بوستان، قرائت‌خانه‌ای هم فعال است که تبدیل به کتابخانه کوچک محلی شده است و گاه و بیگاه به مناسبت‌های ملی و مذهبی برنامه‌هایی نیز در آن اجرا می‌شود.
پذیرایی از زائران در «جعفریه»
آخرین مدرسه‌ای که زنده‌یاد عابدزاده در سال ۱۳۴۹ خورشیدی ساخت و در ۱۷ آذر همان سال افتتاح کرد مدرسه جعفریه بود. این مدرسه از سوی انجمن پیروان قرآن در نزدیکی میدان هفده‌شهریور، خیابان شهیدصدر ۱۲ ساخته شد. زمین آن متعلق به فردی به نام «حسین گچ‌پز ارض اقدس» است. این فرد نیکوکار، زمینی داشت به مساحت حدود ۷ هزار مترمربع که آن را برای امور خیریه و ساخت مدرسه به «انجمن پیروان قرآن» و عابدزاده واگذار کرد.
عابدزاده هم حدود ۵۵۰۰ متر از آن را تفکیک کرد و فروخت. از محل فروش این زمین‌ها، ساختمان جعفریه را ساخت. در ساخت این بنا از کسی کمکی دریافت نشد. زیربنای تقریبی جعفریه ۴۰۰ متر مربع است. صحن حیاط آن به وسعت ۶۹۰ متر مربع است که مشتمل بر ۲ حیاط می‌شود؛ حیاط قسمت شمالی و محوطه‌ای که در بخش جنوبی بنا قرار دارد.
مساحت تالار آن ۳۰۰ متر است. در یک سوی تالار ۴ کلاس که هر کدام به وسعت ۲۲ متر است، احداث شده است. همچنین دو کلاس ۳۶ متری در دو طرف شمالی و جنوبی ساخته شده است. دو کلاس ۳۶ متری دیگر و دو کلاس هجده متری نیز در این بنا وجود دارد. این روز‌ها این دبستان خود را برای پذیرایی از زائران امام هشتم (ع) آماده می‌کند.
رجای سرسبز
پارک رجا، یکی از بهترین پارک‌های منطقه ۶ شهرداری در شهرک شهید رجایی است که حسابی برای خودش پاگرفته است. این بوستان با مساحت ۱۰ هزار مترمربع در انتهای بولوار «حر» دارای امکانات ویژه است.
این بوستان زائرپذیر شامل کتابخانه دهخدا، مجموعه ورزشی بانوان، شهربازی، میادین ورزشی و فضای سرسبز و درختان قدیمی، گونه‌های مختلف گیاهی، آب‌نما و خیابان‌کشی است و هم از سوی ساکنان این محله و محلات اطراف به آن توجه می‌شود. این پارک در سال ۸۲ تأسیس شده است.
همچنین انتهای محله کشاورز، مجموعه ورزشی «شهید رجایی» به چشم می‌خورد که دارای چند سالن سرپوشیده برای ورزش‌های کشتی و فوتسال و یک زمین روباز برای فوتبال است. مجموعه ورزشی شهید رجایی در سال ۱۳۵۶ افتتاح شده و از بدو تأسیس میزبان بسیاری از مسابقات زیرنظر هیئت فوتسال استان است.
میراث خاندان «برزگر»
مجموعه ورزشی‌فرهنگی نصرت و زمین این بوستان به مساحت ۲۰ هکتار و به منظور احداث مجتمع فرهنگی‌رفاهی و ورزشی با نیات خیرخواهانه خاندان برزگر برای استفاده عمومی وقف شده است.
این مجموعه در مرداد ۸۷ به همت شهرداری مشهد گشایش یافت و اکنون مکانی امن و آرام است تا زائر و مسافر خسته را در خود پناه دهد.
پایانه‌ای که ادامه راه ابریشم است
پایانه مسافربری شماره ۳ مشهد، پایانه‌ای عریض و طویل در محله پورسیناست و هزار مترمربع آن را ساختمان‌های اداری و خدماتی از آن خود کرده‌اند.
از عمر این پایانه مدت زمان زیادی نمی‌گذرد، اما توانسته مسافران، اتوبوس‌ها و مسافربر‌های شخصی سرخس و روستا‌های حومه آن را در خود جای داده و سامان‌دهی کند. اگر بخواهید نشانی دقیق این پایانه را بدانید درست مقابل تابلو حر ۲/۲ قرار گرفته است.
* این گزارش دوشنبه ۲۷ اسفند ۱۳۹۷ در شماره ۳۳۱ شهرآرامحله منطقه ۶ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
