خانه داروغه؛ اولین خانه تاریخی مرمت شده مشهد

شعبان شریف\خانه تاریخی داروغه در محله پایین‌خیابان، راسته حوض مسگران، راسته بهادر‌خان یا شهید سالاری‌مقدم، کوچه یوسف‌خان قرار گرفته است. در شمال این محدوده، محله «قبر میر» و در غرب آن، کوچه «سیاه‌آب» و ادامه راسته نوغان واقع شده است. این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار است و هفتم مهر۱۳۸۱ با شماره ثبت۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه و قدمت بنا‌

بنای تاریخی داروغه، کتیبه یا تاریخ ساخت ندارد، اما بنا به اظهارنظر سال‌خوردگان و قدیمی‌های محله پایین‌خیابان، این خانه را درحدود ۱۳۰ سال قبل به دستور شخصی که در اواخر دوره قاجار، داروغه مشهد بوده است، معماران و بنّایان روسی ساخته‌اند.

ظاهرا شغل داروغگی در قدیم یکی از مشاغل انتظامی شهری محسوب می‌شده است. بررسی سبک ساختاری بنا و استفاده از آجر‌های قالبی در اشکال مختلف، کاشی‌های هفت‌رنگ، تزیینات چوبی زیر سقف اتاق‌ها و تندیس‌های گچی قالبی و تراشیده‌شده در نمای رو به حیاط آن نیز مؤید قدمت زیاد این بناست.

ویژگی‌ها

خانه تاریخی داروغه در دو قسمت شرقی و غربی به‌صورت دو اشکوبه یا همان طبقه و پیرامون حیاطی مستطیل‌شکل به ابعاد ۴۰ در ۲۰متر ساخته شده است و درمجموع زمینی درحدود ۸۰۰مترمربع را دربر می‌گیرد.

طبقه زیرینِ قسمت غربی بنا که مفصل‌تر از قسمت شرقی آن است، شامل اتاق‌های استراحت تابستانی نظیر حوض‌خانه، انبار و... است. مسیر رفتن به طبقه بالا ازطریق دو راه‌پله‌ای است که از حیاط به دو طرف ایوانی با شش ستون مدور در سمت طبقه بالا ادامه می‌یابد. در این طبقه، اتاق‌های نشیمن و پذیرایی، خواب یا انباری قرار دارد. اتاق‌های پذیرایی و نشیمن به طرف حیاط، دارای پنجره‌های بلند و نورگیری است.

در قسمت شمال حیاط، راهروی باریکی تعبیه شده است که ضمن از بین بردن قناسی حیاط، قسمت غربی ساختمان را نیز به قسمت شرقی مرتبط می‌سازد. قسمت شرقی بنا نیز در دو طبقه ساخته شده است. این قسمت در طرف داخل، مشرف به حیاط و از بیرون به کوچه یوسف‌خان مشرف است.

ورودی بنا نیز در گوشه جنوبی آن قرار دارد. اتاق‌های طبقه پایین در این قسمت شامل آشپزخانه، انباری و سرویس بهداشتی است. در طبقه بالا یک اتاقِ پذیرایی بزرگ پنج‌دری قرار دارد که به دو اتاق‌خواب در دو طرف آن مرتبط می‌شود.

مسیر رفتن به طبقه بالا ازطریق دو راه‌پلۀ ده‌پله‌ای از گوشه‌های حیاط است که به اتاق خواب‌ها باز می‌شود؛ البته یکی از آن‌ها در جریان تعریض ورودی منزل ازبین رفته است. مصالح به‌کاررفته در نما‌ها اغلب آجر، ملات، گچ و در میان جرز‌ها خشت خام و گل است. تمام سقف‌ها چوب‌پوش هستند. وجود دو هواکش در گوشه‌ها و یک بخاری دیواری فلزی تعبیه‌شده در میان جرز دو تا از اتاق‌های بخش شرقی، جالب توجه است.

نوع بهره‌برداری و ویژگی‌های بارز‌

به‌نظر می‌رسد این بنا در زمان ساخت به‌عنوان منزل شخصی کاربری داشته که البته پذیرایی‌های رسمی هم در آن انجام می‌شده است. ظاهرا از این منزل تا دو دهه اخیر به‌صورت مسکونی استفاده می‌شده است، اما در سال۱۳۶۶ منزل مذکور را ورثه به نمایندگانِ یکی از هیئت‌های مذهبی روستای «شهیدیه» شهرستان میبد یزد فروخته‌اند. ایشان نیز از این بنا تا سال ۱۳۹۰ به‌عنوان محل تجمع و اسکان هیئت‌های مذهبی یادشده استفاده کرده‌اند.

عوامل تزیین‌شده بنا

در خانه تاریخی داروغه تزیینات متنوعی به‌کار رفته است. تمام نمای رو به حیاط با آجر‌های قالبی تزیین شده است. در بعضی قسمت‌های این آجرکاری‌ها نیز از تندیس‌های گچ‌بری‌شده و گاه قالبی استفاده شده است. این تندیس‌ها شامل سر شیر، سر انسان، فرشته بالدار و از این قبیل است.

بر روی پیشانی ایوان ستون‌دارِ بخش غربی نیز کاشی‌های هشت‌ضلعی و بیضی‌شکل نصب شده که عبارت «بسم‌ا... الرحمن‌الرحیم»، «محمد (ص)؛ شمع جمع آفرینش» و... نوشته شده و نقوش گیاهی به‌صورت رنگی کار شده است. ساخت یک شومینه گچ‌بری‌شده در اتاق پنج‌دری قسمت شرقی نیز از بخش‌های درخورتوجه در این بنای تاریخی است.

وضع مالکیت

ظاهرا این ساختمان پس از خریداری به‌صورت وقفی دراختیار هیئت‌های مذهبی یزد قرار گرفته است. خانه تاریخی داروغه به‌عنوان یکی از ساختمان‌هایی که در آخرین مرحله معماری سنتی ایران ساخته شده و درعین‌حال بیانگر نفوذ اولین تأثیرات هنری روسی در مشهد بوده، درخورتوجه است.

وضع موجود

در سال ۱۳۹۰ شهرداری منطقه ثامن، بنای تاریخی داروغه را خرید و مرمت آن زیرنظر سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آغاز شد و تا سال ۱۳۹۳ ادامه داشت و بعد از آن مدتی به‌عنوان فضای اداری شهرداری ثامن، کاربرد داشت. طبقه اول خانه داروغه اکنون کاربری موزه‌ای دارد اما هنوز برای عموم قابل بازدید نیست. 

همچنین باتوجه‌ به قرارگیری این بنای تاریخی در محله کشمیری‌ها و درکنار آثار تاریخی‌ای ازقبیل خانه‌های موسوی، یزدان‌پرست، حسینیه داروغه، منبع آب خردو، خانه ناصرالاسلام و عبور ره‌باغ از این محدوده، این بنا می‌تواند به‌عنوان یک گذر تاریخی، احیا و به یک مکان گردشگری تبدیل شود و اولین گذر تاریخی احیاشده در مشهد باشد.

این گزارش پنجشنبه ۱۷ اسفند ۱۳۹۶در شماره ۲۷۴ شهرارا محله منطقه  ثامن چاپ شده است.