قصه تئاتر «دوجان» علی عامل هاشمی چیست؟ 
کوچه بدون ساکن اما پرخدمات جاهدشهر 
تلفیق هنر و معماری
در دوران اسلامی کارکرد دینی و اعتقادی کتیبه‌ها به‌شدت تقویت شد، به‌طوری‌که به یکی از مهم‌ترین عناصر تزیین در هنر و معماری اسلامی تبدیل شد. به‌علاوه در دوران اسلامی به‌سبب اکراه در به‌کاربردن تصاویر جانوری و انسانی در تزیین بناهای دینی و مذهبی، زمینه کاربرد کتیبه بیش از پیش گسترش یافت، به‌طوری‌که به‌مرور کتیبه در فرهنگ اسلامی همان کارکردی را یافت که شمایل در هنر مسیحی ایفا می‌کرد. کتیبه‌های موجود در حرم مطهر نیز قدمت بسیاری دارند و برخی از آن‌ها به قبل از دوران تیموری بازمی‌گردند.
یکی از شگفتی‌های معماری حرم مطهر رضوی(ع) کتیبه‌های رنگارنگ و باشکوهی است که در جای‌جای اماکن متبرکه خودنمایی می‌کنند و از نظر هنر، معماری و درون‌مایه حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند.
کاربرد کتیبه در معماری سابقه‌ای طولانی دارد. کتیبه‌های زیادی از دوران باستان از سرزمین‌های مختلف اعم از روم، مصر، بین‌النهرین و ایران به‌جا مانده که نشان‌دهنده اهمیت و کاربرد گسترده این عنصر است. کتیبه‌های دوران باستان بیشتر جنبه اطلاع‌رسانی دارند و هدف از درج کتیبه، انتقال اطلاعاتی درباره تاریخ فتوحات، ساخت بنا یا نام پادشاهان و حاکمان بوده است.
در دوران اسلامی علاوه بر کارکرد پیشین، کارکرد دینی و اعتقادی کتیبه‌ها به‌شدت تقویت شد، به‌طوری‌که به یکی از مهم‌ترین عناصر تزیین در هنر و معماری اسلامی تبدیل شد. به‌علاوه در دوران اسلامی به‌سبب اکراه در به‌کاربردن تصاویر جانوری و انسانی در تزیین بناهای دینی و مذهبی، زمینه کاربرد کتیبه بیش از پیش گسترش یافت، به‌طوری‌که به‌مرور کتیبه در فرهنگ اسلامی همان کارکردی را یافت که شمایل در هنر مسیحی ایفا می‌کرد.
کتیبه‌های موجود در حرم مطهر نیز قدمت بسیاری دارند و برخی از آن‌ها به قبل از دوران تیموری بازمی‌گردند. در این گزارش سعی کرده‌ایم نگاهی به این کتیبه‌های قدیمی داشته باشیم.
کهن‌ترین کتیبه حرم مطهر
کهن‌ترین کتیبه‌های حرم امام رضا(ع) کتیبه‌هایی است که زمانی بر ازاره روضه منوره نصب بوده است. این کتیبه‌ها که به‌صورت نواری باریک گرداگرد کاشی‌های شش‌گوش ازاره به فن زرین‌فام درج شده، به خط نسخ بی‌قاعده کتابت شده است و همگی تاریخ 612قمری را دارند.
مهم‌ترین کتیبه‌های کنونی حرم امام رضا(ع) مربوط به دوران تیموری و صفوی است. شاید بتوان گفت مشهورترین کتیبه این مجموعه، کتیبه بایسنقر در گرداگرد ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد است. این کتیبه تنها اثر مرقوم این هنرمند عصر تیموریان است. دیگر کتیبه‌های مهم مربوط به دوره صفوی می‌شود که مهم‌ترین آن کتیبه گرداگرد گنبد زرین حرم امام رضا(ع) به خط علیرضا عباسی مورخ 1010تا 1016قمری است. این کتیبه را می‌توان دقیق‌ترین کتیبه ثلث این هنرمند و یکی از بهترین کتیبه‌های ثلث ایران دانست. این کتیبه به فن مشبک‌کاری روی ورق فلزی اجرا شده و با آب‌طلا پوشیده شده است. البته از دوره صفوی، کمی پیش از این کتیبه، چند کتیبه ثلث طلایی دیگر نیز هست که از آن جمله کتیبه گرداگرد صندوق چوبی مضجع امام رضا(ع) مربوط به عصر شاه‌تهماسب حاوی سوره انسان و کتیبه‌های قلم‌زنی زرین از دوره شاه‌عباس به خط نستعلیق از علیرضا عباسی است.
شمار زیادی از دیگر کتیبه‌های کهن حرم امام رضا(ع) مربوط است به سال‌های 1084تا 1088قمری که در مواضع مختلف این مجموعه از سردر دارالحفاظ تا ایوان‌های مسجد گوهرشاد و صحن عتیق و نیز گرداگرد گنبد درج شده است. این کتیبه‌ها در بازسازی این مجموعه بر اثر زلزله سال 1084قمری درج شده‌اند. مطابق این کتیبه‌ها، ظاهرا دستور بازسازی حرم را شاه‌سلیمان صفوی صادر و این کتیبه‌ها را محمدرضا امامی کتابت کرده است.
تعمیرات و اقدامات عمرانی دوره افشاریه ازجمله ساخت گلدسته نادری و طلاکاری ایوان امیرعلیشیرنوایی در صحن عتیق از زمینه‌های شکوفایی کتیبه‌نگاری سده دوازدهم است. مهم‌ترین کتیبه‌های این عصر کتیبه ثلث کمرکش و کتیبه نستعلیق اسپر ایوان طلای نادری، به خط سلیمان رضوی مورخ 1045قمری است.
از اواسط سده سیزدهم اقدامات عمرانی دوره قاجار در کتیبه‌ها منعکس شد. کهن‌ترین کتیبه‌های این دوره به پایان ساخت صحن جدید مربوط می‌شود؛ صحنی که ساختنش در نیمه نخست سده سیزدهم آغاز شد و ظاهرا بخشی از تزیینات آن در سال 1262قمری به پایان رسید.تعدادی از کتیبه‌های مهم تاریخی حرم مطهر مربوط به کتیبه‌های ورودی حجره‌های صحن‌های عتیق و جدید است. این کتیبه‌ها مربوط است به مدفونان درون حجره‌ها؛ کسانی که با پرداخت هزینه تعمیر حرم امام رضا(ع) اجازه یافتند از این حجره‌ها که زمانی انبار بازاریان بوده است، به‌منزله آرامگاه شخصی استفاده کنند. این کتیبه‌ها به خط نستعلیق کتابت شده است. تاریخ ساخت این کتیبه‌ها از 1331تا1345 قمری است.
سبک کتابت کتیبه‌ها
سبک‌های کتابت و اجرای این کتیبه‌ها مطابق با تحولات مرسوم در تاریخ کتیبه‌نگاری و تزیینات معماری است و هر دوره مشخصات خاص خود را دارد. در این مجموعه انواع فنون ساخت اعم از کاشی زرین‌فام، حجاری، فلزکاری (قلم‌زنی و مشبک‌کاری)، کاشی‌کاری معرق و هفت‌رنگ تا منبت‌کاری چوب به کار رفته است. خطوط پرکاربرد این کتیبه‌ها هم از کوفی بنایی تا تعلیق اولیه، نسخ بی‌قاعده، تا ثلث و نستعلیق متنوع است.
کتیبه‌های دوران معاصر
از دوره معاصر سبک‌های هنری و کیفیت‌های مختلفی را در کتیبه‌های حرم مطهر می‌توان دید. یکی از بهترین کتیبه‌نگاران معاصر، محمدحسن رضوان است که در اواخر دوره پهلوی فعالیت می‌کرد و علاوه بر خوش‌نویسی، در طراحی نقوش سنتی و کاشی‌کاری و شعر دستی توانا داشت. وی بسیاری از کتیبه‌های دهه 40و50 شمسی در حرم را کتابت و سبک‌های کتیبه‌نگاری دوره تیموری را احیا کرد. البته در برخی موارد از شیوه‌های دوره صفوی نیز بهره گرفت. از دیگر کتیبه‌نگاران معاصر، استاد موحد است که بسیاری از کتیبه‌های صحن‌های جدید را به خط ثلث کتابت کرده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
