پدر مطبوعات مشهد که بود؟

دکتر ابراهیم حافظی| روزنامه‌نگاری مشهد را نباید مرهون هیچ عمل یا عاملی جز شخص «ادیب‌‌الممالک فراهانی» دانست. او که پیش از آمدنش به این دیار، در تبریز روزنامه‌نگار بوده و جریده «ادب» را منتشر می‌کرده است، این روزنامه را با خود به مشهد می‌آورد تا ارض اقدس پس از این، صاحب یک روزنامه شهری شود. ماجرا از این قرار است که ادیب چهل‌ساله بوده است که برای رتق‌و‌فتق امور موقوفاتی خاندانش در مشهد راهی خراسان می‌شود اما این سفر او را پاگیر مشهد می‌کند، آن‌چنان‌که حضورش در این شهر سه سال به درازا می‌کشد.

او در این دوران از نظر شعر و شاعری، یکی از شخصیت‌های برجسته کشوری بوده که چکامه‌های بسیار می‌سروده است اما در اینجا، روزنامه‌نگاری را ادامه می‌دهد و «ادب» را که نخستین روزنامه مشهد است، به‌عنوان یادگار و ارمغانی از خود باقی می‌گذارد و این درست همان بخش از شخصیت مغفول‌مانده این شاعر و ادیب قاجاری است. برابر اسناد، ادیب‌الممالک 58‌سال عمر کرد و 20سال آخر آن را به روزنامه‌نگاری پرداخت. او در این زمانه، با همه ذوق و توانش، هر آنچه از شعر و ادبیات و روزنامه‌نگاری می‌دانست، جهت انتقال مضامین دینی، میهن‌پرستی، علم‌دوستی و فرهنگی برای عوام و خواص به‌کار گرفت.

نخستین شاعر روزنامه نگار

علی اکبر ولایتی، ادیب را نخستین شاعر روزنامه نگار می داند. روزنامه نگاری ادیب قابل احترام است، زیرا خود او با تمام شهرتی که در شعر و شاعری دارد، در شماره 28 روزنامه ادب نوشته است: «این اوراق که از اداره ما نشر و خارج می شود، اسما روزنامه است نه رسما.» او اعتقاد دارد که: «ما فعلا مشق روزنامه نویسی می کنیم و می خواهیم شما را به گرفتن روزنامه مأنوس کنیم تا کم کم به خواندن آن انس پیدا کنید. یک وقتی می رسد که شما تریاکی روزنامه بشوید و لذت آن را بفهمید و خاصیت آن را بدانید ... عجالتا نه شما روزنامه خوانید و نه ما روزنامه نویس. من گنگ خواب دیده و عالم تمام کر/ من عاجزم ز گفتن و خلق از شنیدنش.»

سرگذشت ادیب الممالک

محمدصادق حسینی معروف به ادیب الممالک فراهانی، مرداد 1239 هجری قمری در قریه گازران از توابع سلطان آباد اراک به دنیا آمد و پدر و مادرش هر دو از خاندان قائم مقام فراهانی بوده اند. نسبت محمد صادق با سه واسطه به میرزا عیسی معروف به میرزای بزرگ (قائم مقام اول) و به گفته ای با سی و نه واسطه به امام زین العابدین(ع) می رسیده است.

هفده ساله بوده که با امیرنظام گروسی، وزیر فوائد عامه، در دوره ناصری آشنا می شود و این دیدار است که بعدها مسیر زندگی اش را رسم می کند و نقطه عطف آن می شود، آن چنان که سال ها بعد (سال1307هجری قمری ) به واسطه سروده های بسیارش به دستور ناصرالدین شاه قاجار در تبریز، خلعت امیر الشعرایی دریافت می کند. او هفت سال بعد دوباره به این مقام منصوب می شود. درباره زندگی شخصی اش هم اطلاعات کم نیست اما به گفتن این بسنده کنیم که محمد صادق از ازدواج اول، چهار فرزند و از ازدواج دوم یک فرزند داشت اما همه فرزندانش در مدت حیات او فوت کردند.
 

«ادب» از انتشار تا توقف

نیم قرن از آغاز روزنامه نگاری در ایران می گذشت که ادیب الممالک سال 1318هجری قمری برای تصدی موقوفه خانوادگی قائم مقامی ها به مشهد آمد و این شهر را صاحب روزنامه کرد. این روزنامه که از اواسط حکومت مظفرالدین شاه قاجار منتشر می شده است، نخستین شماره اش در مشهد به تاریخ 4 رمضان 1318 هجری قمری چاپ می شود. اسناد می گویند که «ادب» مشهد هر هفته یک بار در هشت صفحه و در قطع 34×21 با خط نسخ به قلم میرزا عبدالعلی ادیب التولیه و با چاپ سنگی در دارالطباعه مشهد به چاپ می رسیده است.

این روزنامه همچنین دو ستونه بود و هر ستون 27 سطر داشته است. ادب مشهد علاوه بر این ها در بسیاری از شهرهای ایران و حتی خارج از کشور، صاحب نمایندگی و خبرنگارانی بوده که نمایندگی روزنامه در شهرهای بادکوبه، سن پترزبورگ، عشق آباد، تفلیس، مسکو، بمبئی، کلکته، مصر، استانبول و بخارا از آن جمله است.

تأثیر روزنامه ادب مشهد بر افکار عمومی

تأثیر روزنامه نگاری ادیب را در تحولات سیاسی و اجتماعی مشهد نمی توان نادیده گرفت، آن چنان که روزنامه خوان ها و علمای بسیاری درباره آن متن ها و نامه ها نوشته اند و بر منبرها سخن رانده اند. در واقع ادیب یکی از روشنگران این دیار است. او روزنامه ادب را زمانی در مشهد دایر ساخته که نه از روزنامه خبری بوده و نه روزنامه نگاری از خراسان در اقصا نقاط کشور شهره بوده است. علاوه بر این ها ادیب الممالک زمانی اقدام به تأسیس روزنامه می کند که روس و انگلیس بر شهر سلطه داشته اند و حاکمان محلی نیز با پرداخت پول بیشتر به دربار، حکومت را به دست گرفته بودند و هر طور که می خواستند، عمل می کردند.

از این روست که ادیب الممالک فراهانی را پدر مطبوعات خراسان و پایه گذار روشنفکری ذهنی این خطه می دانند. او نخستین شاعر روزنامه نگار ایران نیز هست که زمینه ورود دیگر ادیبان و شاعران را به این عرصه هموار می کند. ادب مشهد همچنین روزنامه ای فوق العاده معتدل بوده که به هیچ وجه از حیطه ادب خارج نشده و سخن پوچ و گزافه حک نکرده است. این روزنامه را همچنین مروج روزنامه خوانی، مروج توسعه مدارس جدید، صنعت، علوم مختلف و میهن پرستی می دانند. در یک کلام، انتشار ادب برای مشهد آن قدر مهم و تأثیرگذار بوده است که نام ادیب و اندیشه اش، هرگز از بام فرهنگ خراسان حذف نخواهد شد.

ماجرای نخستین کارتون مطبوعاتی ایران چه بود؟

ناگفته نماند ویژگی ممتاز روزنامه ادب مشهد، تصویر سازی‌هایی است که از سال سوم انتشار به آن وارد شده است. در واقع طرح چاپ شده در شماره پنج سال سوم (14 شوال 1320) نخستین کارتون چاپ شده در روزنامه های ایران و آغازگر استفاده از این گونه نافذ و انتقادی در روزنامه های کشور به حساب می آید. این کاریکاتور که اثر حسین الموسوی نقاش باشی آستان قدس است، برگرفته از کتاب خزانه الایام است. این تصویر حکایتی طعنه آمیز در نحوه پیشرفت غربی ها و عقب ماندگی و پسرفت شرقی ها به ویژه در آسیاست.

این روزنامه برای مدتی از سوی دولت روسیه دچار مشکل می شود و آن ها قدغن کرده بودند که روزنامه وارد خاک روس شود. در شماره یکم سال دوم انتشار نوشته شده است: «...چندی قبل ورقۀ رسمی از سرحد رسید که از طرف وزارت معارف دولت روسیه در پطرزبورغ به رؤسای پست خانه های داخله روس حکم آمده است که روزنامه ادب را در قلمرو خود قبول نکنند، جز برای عبور.»

ساختار محتوایی ادب مشهد

تعداد هزارو177عنوان (خبر، مقاله، اعلان) جزو فهرست مندرجات روزنامه است. محتوای کلی روزنامه را اخبار خارجه، سرمقاله های تحلیلی، اخبار شهرستان های ایران و خراسان، اخبار مشهد و اعلان ها تشکیل می دهد. اخبار اجتماعی شهر مشهد در روزنامه ادب بیشتر از دیگر موضوعات مورد توجه بوده و وضعیت اقتصادی مشهد را به چالش می کشیده است که نمونه آن را در مقاله «شکر نعمت، نعمتت افزون کند» می توان دید که در آن روزنامه نگار وضعیت ارزاق را در مشهد بررسی کرده است. آستان قدس نیز یکی از حوزه های مورد توجه روزنامه ادب بوده است و می توان در آن، مطالبی درباره دارالشفا ، مدرسه سادات رضوی، سقاخانه حرم، روشنایی حرم مطهر و مسائلی از این دست را خواند.

جمعیت و تعداد مدارس برخی کشورها از مطالب آماری مهم و موضوعات علمی نیز از اصلی ترین مقوله های مورد توجه این روزنامه است، به طوری که 64 عنوان مطلب درباره اختراعات، اطلاعات عمومی، مباحث پزشکی و دارویی و مباحث متفرقه علمی در آن مشاهده می شود. از این رو ست که می بینیم روزنامه ادب در مطالبش، با طب سنتی و درمان خانگی مخالفت کرده، از تأسیس داروخانه در مشهد به جای عطاری ها حمایت می کند.

مهم ترین هدف و آرزوی خود ادیب الممالک از تأسیس روزنامه، دغدغه هایش برای علم آموزی و توسعه مدارس بوده است. ادیب آرزو داشته است روزی مدرسه در همه جای ایران توسط خیرخواهان بنا شود. در فضیلت علم سخن سرایی کرده، احادیث و روایات نقل نموده و اهمیت آن را به خوبی شکافته است. او شیوع علم را باعث طول حیات معرفی می کند و دلیل ازدیاد جمعیت را نشر علومی می داند که مانع از حملات ناگهانی و امراض مهلکه می شود. روزنامه ادب در درج وقایع و اخبار شهرها نیز مثبت اندیش است و کمتر به معضلات می پردازد.

ادیب بیش از آنکه روزنامه نگار باشد، به شعر و شاعری شهره است. این علاقه را هم می شود در سطرهای روزنامه هایش دید. برای نمونه، 42 قصیده در روزنامه ادب مشهد چاپ شده که بیشتر آن ها، سروده های ادیب الممالک است. موضوعات ترقی، پیشرفت، میهن پرستی و شاه دوستی، سهم 19 مقاله ای از روزنامه دارد. ادب برای ایجاد راه آهن در ایران اصرار داشته و زنان از موضوعات خاصی است که ادیب الممالک به آن توجه داشته و در مقاله هایی به شرح وضعیت آن ها، اهمیت حضور آن ها در جامعه و وظایفشان در خانواده و اجتماع اشاره کرده است. ادیب هرچند حضور آن ها را در برخی مشاغل نمی پسندد، روزنامه خواندن زنان را تشویق می کند.

منابع

پروین، ناصرالدین (1377). تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان ، ج2، تهران: نشر دانشگاهی.
حافظی، ابراهیم (1397). «ادیب روزنامه نگار»، پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی، س 4، ش4، پاییز و زمستان 1397.
دستگردی، وحید (1312). دیوان کامل ادیب الممالک فراهانی، تهران: ارمغان.
روزنامه ادب تبریز، مشهد، تهران، موجودی آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی.
قاسمی، سید فرید (1386). محمد صادق حسینی: ادیب الممالک فراهانی، تهران: امیرکبیر، کتابهای جیبی.
کهن ،گوئل (1360). تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج1-2، تهران: انتشارات آگاه.
متولی حقیقی، یوسف (1392). تاریخ معاصر مشهد: پژوهشی پیرامون تاریخ تحولات سیاسی-اجتماعی مشهد از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، 2ج، مشهد: شورای اسلامی شهر مشهد، مرکز پژوهش ها.
محیط طباطبائی، محمد (1351). «بهار روزنامه نگار»، راهنمای کتاب، س 15، ش5-6.
موسوی گرمارودی، علی(1391). ادیب الممالک فراهانی، تهران: خانه کتاب.
ولایتی، علی اکبر(1391). ادیب الممالک فراهانی، تهران، امیر کبیر، کتابهای جیبی.